Drzwi Gnieźnieńskie

Drzwi Gnieźnieńskie

Drzwi portalu kruchty Bazyliki Gnieźnieńskiej
Data powstania	druga połowa XII w.
Medium	brąz, wosk tracony
Wymiary	328 cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Gniezno
Lokalizacja	bazylika prymasowska
Multimedia w Wikimedia Commons

Drzwi Gnieźnieńskie lub Drzwi św. Wojciecha (łac. Porta Regia, Drzwi Królewskie; Porta Aurea, Drzwi Złote) – unikatowy zabytek romańskiej sztuki odlewniczej, wykonany za panowania księcia Mieszka III Starego w XII wieku (dokładny czas i miejsce powstania nieznane)^[1]. Osadzone w portalu wewnętrznym kruchty południowej bazyliki prymasowskiej w Gnieźnie. Przedstawiają życiorys św. Wojciecha.

Drzwi zostały wykonane dla budowli romańskiej, konsekrowanej w 1097 roku. Przeniesione do katedry Jarosława Skotnickiego, od końca XIV do XVIII wieku znajdowały się w otworze drzwiowym, prowadzącym do wschodniego przęsła nawy południowej. Po 1784 roku zostały osadzone w wejściu do zachodniego przęsła nawy południowej, w ościeżu portalu klasycystycznego. Od XVII wieku źródła stosują zamienne nazwy dla Drzwi Gnieźnieńskich – Porta regia (1608), Porta aurea (1611), Porta aenea (1616)^[2]. Lokalne tradycje przypisywały fundację Bolesławowi Krzywoustemu, jednak późniejsze badania potwierdziły datację późniejszą, prawdopodobnie między latami 1175 a 1200^[2]. Za inicjatorów powstania tego dzieła uważa się księcia Mieszka III Starego oraz ówczesnego arcybiskupa gnieźnieńskiego. Koncept obrazowy historii życia i męczeństwa św. Wojciecha powstał w środowisku gnieźnieńskiego kleru katedralnego. W pracach przy nim mógł brać udział także klasztor cysterski w pobliskim Łeknie^[1].

Zachowane relikty napisów, w większości niemożliwe do odczytania, wskazują na udział kilku artystów przy wykonaniu Drzwi. Trzykrotnie w tych zapisach pojawia się sformułowanie me fecit, co wskazuje na umieszczenie trzech imion. Znajduje to także potwierdzenie w technice i stylu (chociażby różnice między poszczególnymi skrzydłami). Na pionowej listwie obramienia lewego skrzydła można odczytać słabo widoczny napis, który należy zinterpretować jako: Luitinus vel Latinus Me Fecit, czyli Luitinus albo Latinus mnie uczynił^[3]. Techniczna niedoskonałość odlewu sugeruje, że dzieło powstało w rodzimym warsztacie ludwisarskim. Wskazuje się także możliwość pochodzenia czeskiego Drzwi, wskazując na analogie do miniatur czeskich z około 1100 roku. Możliwe są także źródła mozańskie i nadreńskie^[4]. Jako sygnatura artysty od dawna interpretowany jest inny napis, częściowo zachowany przy lewej kołatce. Upatruje się tu skrótu imienia Petrus^[2], co poza imieniem artysty, mogłoby wskazywać na fundację szlachcica Piotra Wszeborowica^[3].

Podstawą kompozycji Drzwi mogło być zapożyczenie z kolońskiego relikwiarza św. Heriberta, powstałego w latach 1146–1170^[5]. Na bliskie stylistyczne pokrewieństwo obu dzieł wskazuje forma ornamentyki splotów winnej latorośli z wizerunkami fantastycznych zwierząt z bordiur Drzwi Gnieźnieńskich, która wykazuje dużą zbieżność z motywami zastosowanymi w dziele kolońskim^[2]. Pomysł zaczerpnięty z Nadrenii został w Gnieźnie przemodelowany, ponieważ w wykonanym dziele widać wzorowanie się na tradycji obrazowania życia świętych, rozwijającej się od X wieku w sztuce miniatorskiej^[6].

Oglądając zamknięte drzwi, można odnieść identyczne wrażenie estetyczne, jak przy oglądaniu bogato zdobionej karty z rękopisu iluminowanego. Z praktyki odnośnie do tego typu prac wiadomo, że na potrzeby projektu wykonano serię rysunków z wyobrażeniami poszczególnych kwater i sekwencji bordiury. Niewykluczone, że wzorcem artystycznym, na którym rysownik oparł swoją wizję, był jakiś rękopis z żywotami świętych, przechowywany w bibliotece kapitulnej, który pochodził z południowoniemieckich skryptoriów^[1].

Sam zamysł przedstawienia scen z życia świętego jest oryginalnym dla Gniezna, gdyż drzwi wejściowe do katedry rezerwowano zwykle dla wyobrażeń biblijnych, obrazujących historię Stworzenia i Odkupienia^[1].

Drzwi Gnieźnieńskie składają się z dwóch skrzydeł nierównej wielkości. Prawe ma 323 cm wysokości i 83 cm szerokości, natomiast lewe – 328 cm wysokości i 84 cm szerokości. Grubość skrzydeł waha się między 1,5 a 2,5 cm.

Oba skrzydła zostały odlane ze stopu, w którego skład wchodzą miedź, cyna i niewielkie ilości ołowiu. Stosunek tych składników nie jest identyczny w obu skrzydłach, ani nawet w poszczególnych partiach. Prawe skrzydło ma większą domieszkę cyny (12,2%), co uwidacznia się w jego jaśniejszym kolorze.

Lewe skrzydło zostało odlane w całości, natomiast prawe składa się z 24 oddzielnie wykonanych części (9 kwater, 12 odcinków bordiur i 3 listwy obrzeżne)^[7].

Drzwi zostały wykonane jako odlew na wosk tracony. Proces ten nie był wykonany w sposób zupełnie doskonały, na co wskazują zniekształcenia niektórych reliefów (widoczne m.in. w kwaterze III oraz XVI i XVII). Osobno odlane i następnie przylutowane zostały obie kołatki w formie lwich łbów. Kołki brązowe, idące w poprzek drzwi świadczą, że pierwotnie skrzydła metalowe przymocowane były do podłoża drewnianego^[2].

Najpoważniejszym uszkodzeniem jest wyłom w dolnej krawędzi prawego skrzydła aż po bordiurę. Pęknięcia wzdłużne, idące od kołatek, poświadczają upadek drzwi stroną rzeźbioną ku ziemi^[2].

Sceny z dziejami św. Wojciecha otacza na każdym skrzydle bogata rama. Tę bordiurę wypełnia ornament falującej wici o symetrycznych odgałęzieniach biegnących w lewo i prawo, zwiniętych spiralnie, ożywionych zmieniającym się ulistnieniem, kwiatami i owocami. Między roślinną wić wplecione zostały liczne zwierzęta, ptaki, gady i fantastyczne stwory, łącznie 64 wyobrażenia zoomorficzne^[8].

Pola skrzydeł o kształcie wydłużonego prostokąta podzielone są na dziewięć kwater ze scenami figuralnymi z życia św. Wojciecha, wydzielonych podwójnymi listewkami. Ramę zewnętrzną tworzy szeroka bordiura wypełniona wicią roślinną z motywami antropomorficznymi i zoomorficznymi. W czwartej kwaterze, licząc od dołu, osadzone są kołatki w kształcie lwiej głowy z pierścieniem w pysku^[2].

Kwatery ze scenami z życia św. Wojciecha tworzą cykl, rozpoczynający się dolną kwaterą lewego skrzydła i kończący się dolną kwaterą prawego skrzydła. Lewe skrzydło obejmuje okres życia świętego poprzedzający jego przybycie do Polski. Prawe skrzydła zawiera sceny związane z misją i męczeńską śmiercią w Prusach^[2].

1. Narodziny św. Wojciecha – ramę kompozycyjną tworzą dwie arkady wsparte na kolumnie. Po lewej położnica siedząca na łóżku przyjmuje z rąk służebnicy misę z posiłkiem. Po prawej dwie kobiety kąpią noworodka w naczyniu w kształcie kielicha.
2. Ofiarowanie św. Wojciecha – rodzice przynoszą chore dziecko do kościoła, składając je na ołtarzu i poświęcając Bogu. Po lewej stronie ołtarza znajdują się ojciec unoszący dziecię, matka i piastunka. Po prawej stronie jest duchowny. Rodzice dziecka mają bogato zdobione ubrania, podkreślające ich rangę społeczną.
3. Rodzice oddają św. Wojciecha na naukę do Magdeburga – scena rozgrywa się w dwudzielnym obramowaniu arkadowym, podobnie jak w pierwszej kwaterze. Po lewej stronie stoją rodzice i mały Wojciech witany uściskiem dłoni przez Otryka, przełożonego szkoły. Towarzyszy mu duchowny w tonsurze. Widoczne są także architektura katedry i otwarte drzwi szkoły.
4. Modlitwa św. Wojciecha – interpretowana jako nocna modlitwa Wojciecha przerażonego zgonem biskupa Dytmara lub jako jedna z tajemnych modlitw, o której wspominają żywoty świętego.
5. Nadanie św. Wojciechowi godności biskupiej przez Ottona II – scena odnosi się do historycznego wydarzenia, które miało miejsce w 983 roku w Weronie. Cesarz, przedstawiony z insygniami władzy, wręcza Wojciechowi pastorał. Cesarzowi towarzyszy miecznik, a Wojciechowi grupa czterech duchownych z charakterystycznymi tonsurami.
6. Św. Wojciech wypędza szatana z opętanego człowieka – Wojciech jest odziany w szaty liturgiczne i egzorcyzmuje opętanego, z którego ust wychodzi uskrzydlony szatan. W tle sceny obecna jest zasmucona para, prawdopodobnie bliscy opętanego.
7. Widzenie senne św. Wojciecha – Chrystus objawia się pogrążonemu w śnie Wojciechowi, wypominając mu, że nie występuje czynnie w obronie chrześcijan sprzedawanych jako niewolników przez żydowskich kupców. Architektura symbolizuje komnatę biskupa oraz katedrę i mury Pragi.
8. Św. Wojciech napomina króla Bolesława II – biskup jest ubrany w szaty liturgiczne i sprzeciwia się handlowi niewolników. Król jest ubrany podobnie jak cesarz w kwaterze piątej. Obok Wojciecha i króla widoczni są także miecznik oraz dwóch kupców żydowskich (w nakryciach głowy), prowadzących dwóch związanych niewolników.
9. Cud z dzbankiem w klasztorze na Awentynie – opis epizodu, w którym Wojciech opuścił Pragę i przebywał w klasztorze św. Aleksego na Awentynie w Rzymie. Usługując braciom, upuścił naczynie, które jednak nie stłukło się, ani nie zmniejszyła się zawartość wina. Bracia siedzący za stołem ukazani są w postawie zdumienia.
10. Przybycie św. Wojciecha do Prus – święty wraz z towarzyszami (bratem Radzimem oraz Benedyktem-Boguszą) przybija do brzegu Prus i błogosławi tę ziemię. Naprzeciw niego stoi uzbrojony oddział Prusów.
11. Św. Wojciech chrzci Prusów – Wojciech w szatach liturgicznych chrzci Prusa, któremu towarzyszą współplemieńcy.
12. Św. Wojciech przemawia do Prusów – Wojciech napomina Prusów, którym przewodzi kapłan lub wódz plemienny z laską w ręku.
13. Ostatnia Msza święta Wojciecha – przed ołtarzem, w środku kwatery, Wojciech celebruje Mszę. Towarzyszy mu trzech usługujących. Po prawej stronie kwatery widać tłum uzbrojonych Prusów.
14. Śmierć męczeńska św. Wojciecha – święty klęczy z rękami złożonymi do modlitwy, jeden z Prusów przebija go włócznią. Drugi z pogan, chwyta biskupa za włosy i podnosi topór do zadania ciosu. Trzej towarzysze oddalają się z oznakami smutku i przerażenia.
15. Wystawienie zwłok św. Wojciecha – ciało owinięte w całun spoczywa na desce, osadzonej między drzewem a pniem bez gałęzi. Na tym pniu umieszczono głowę świętego. Na trzecim drzewie widnieje orzeł, strzegący ciała biskupa przed dzikim ptactwem.
16. Wykupienie zwłok św. Wojciecha – książę Bolesław Chrobry wraz z towarzyszami jest obecny przy ważeniu wykupu, który skarbnik nakłada na szale wagi, trzymanej przez jednego z Prusów.
17. Przeniesienie zwłok św. Wojciecha – na czele konduktu idzie biskup z akolitą w szatach liturgicznych. Za ciałem świętego idzie książę w towarzystwie małżonki. Pod noszami widać dwóch kalekich, podnoszących ręce w geście błagalnym.
18. Złożenie ciała św. Wojciecha do grobu – dwóch duchownych składa ciało do sarkofagu. Obecni są biskup, książę oraz trzech akolitów, trzymających krzyż, kadzielnicę, kropielnicę, kropidło oraz księgę. Arkada w tle jest rozpięta między dwiema wieżyczkami, co oznacza wnętrze kościoła.

Sceny można odczytywać także w linii poziomej. W ten sposób np. narodziny Wojciecha dla świata doczesnego łączą się z narodzinami dla nieba, a podjęcie obowiązków duszpasterskich, usymbolizowane w pastorale, dopełnia ofiara z życia. Przy analizie zawartości ideowej i artystycznej Drzwi Gnieźnieńskich określono przede wszystkim wiele egzemplarycznych prototypów dla kompozycji i realiów poszczególnych scen, zaczerpniętych głównie z ikonografii Chrystusa i świętych męczenników. Niektórzy interpretują wyobrażenia bordiury jako znaki zodiaku (lewe skrzydło) i mit Herkulesa (prawe skrzydło)^[2]. Niektórzy wykazują także treściowe powiązania między poszczególnymi odcinkami bordiury z najbliższymi kwaterami (np. w dziesiątej kwaterze św. Wojciech przybywa na ziemie pruskie, a przy niej znajdują się Herakles depczący smoka i bezskrzydły gryf, strażnik)^[9].

• Drzwi płockie

• Bujak A., Labuda S.A., Porta Regia, Gniezno 1998.
• Walicki M. (red.), Drzwi Gnieźnieńskie t. 1, Wrocław 1956.
• Walicki M. (red.), Drzwi Gnieźnieńskie t. 2 i 3, Wrocław 1959.

Zobacz multimedia związane z tematem: Drzwi Gnieźnieńskie

• Opis kwater i galeria
• Archiwalne publikacje o Drzwiach Gnieźnieńskich w bibliotece Polona