Hej, sokoły

Hej, sokoły, pierwotny tytuł Żal^[1] (również znane jako Żal za dziewczyną, Żal za Ukrainą, Na zielonej Ukrainie, Ukraina) – polska pieśń skomponowana przez Macieja Kamieńskiego^[1][2][3], twórcę oper i wodewilów, w tym sztuki Nędza uszczęśliwiona z 1778 roku, uważanej za pierwszą polską operę. Pieśń (bez dodanego później refrenu) pochodzi prawdopodobnie z jednego z dzieł scenicznych Kamieńskiego lub została napisana jako samodzielny utwór wokalny^[2]. Nie jest znany autor tekstu, lecz wiadomo, że libretta do utworów Kamieńskiego pisali tacy poeci jak Franciszek Bohomolec, Wojciech Bogusławski, Julian Ursyn Niemcewicz czy Hugo Kołłątaj^[1].

W przeszłości podawano jako autora pieśni Tomasza Padurę^[4][5][6], polsko-ukraińskiego poetę i kompozytora żyjącego w XIX wieku. Ballada jednak nie znajduje się w żadnym z czterech zbiorów z utworami Padury. Również żaden znawca twórczości Padury nie potwierdza jego autorstwa pieśni^[7]. Według innej opinii, również niepotwierdzonej, autorem tekstu miał był Józef Bohdan Zaleski^[3], XIX-wieczny poeta, przedstawiciel ukraińskiej szkoły polskiego romantyzmu.

W śpiewnikach z połowy XIX wieku oprócz tęsknoty za pozostawioną w dalekim kraju dziewczyną, śpiewano o tęsknocie „za zieloną Ukrainą”, co wpisywało piosenkę w ówczesny nurt romantycznej fascynacji Ukrainą i Kozaczyzną, obecny w polskiej literaturze i muzyce^[2][8].

Charakter kresowej ballady nadaje piosence spopularyzowana w XX wieku zwrotka, która wyjaśnia, że dziewczynę i zieloną Ukrainę żegna kozak lub ułan (w zależności od wersji), który rusza konno „znad Czarnej Wody”, czyli znad Morza Czarnego, w daleką podróż do obcego kraju^[9][10][11].

Pierwotnie pojawia się pod tytułem Żal, żal za jedyną lub Żal za Ukrainą w polskich śpiewnikach z drugiej połowy XIX wieku^[2][8][12] oraz z początku XX wieku^[13][14].

Zachowały się również dwa zapisy dźwiękowe pieśni z początków XX wieku^[3]: w wykonaniu śpiewaka Witolda Szellera (1880-1929) na płycie Beka-Grand-Płyta, nr kat. 16472 (nieustalony rok) oraz w wykonaniu śpiewaka Jana Sterna (1867-1949) na płycie Syrena Rekord, nr kat. 8085, z 1908 roku^[15]. Oba wykonania różnią się nieznacznie tekstem, tempem i melodią od współczesnych wersji. Nie zawierają zwrotki Hej, sokoły..., a rolę refrenu pełni zwrotka zaczynająca się od słów Żal, żal za dziewczyną...^[3].

Według ustaleń Zbigniewa Adrjańskiego refren zaczynający się od słów Hej, sokoły jest późniejszym dodatkiem^[9][1]. Tekst refrenu występuje dopiero w harcerskim śpiewniku z ok. 1917 roku^[16], natomiast melodia refrenu została zapisana w śpiewniku harcerskim Nad Olzą z 1937 roku^[17]. W obu publikacjach nie jest podany autor tekstu ani melodii refrenu.

Ballada stała się popularna na początku XX wieku wśród polskich harcerzy i sokolników, a później także wśród żołnierzy, zwłaszcza w czasie wojny polsko-bolszewickiej^[9]. Na Ukrainie traktowana jest jako „ukraińska pieśń ludowa”^[18]. Pieśń śpiewana jest również jako utwór tradycyjny po białorusku^[19]. W Polsce śpiewana była jako piosenka turystyczna i harcerska, a obecnie jako popularny utwór weselny^[10].

Od lat 90. XX wieku, wraz z wzrostem popularności w Polsce muzyki disco polo i tzw. muzyki biesiadnej, utwór wykorzystywany był przez szereg mniej lub bardziej znanych wykonawców, wśród których byli m.in. Maryla Rodowicz^[20], Krzysztof Krawczyk^[21], Bayer Full^[22], Boys^[23] i wiele innych. Stał się również stałym elementem polskich tradycyjnych wesel^[24].

W pierwszych dekadach XXI wieku piosenka jest również interpretowana przez wykonawców różnych gatunków nawiązujących w swojej twórczości do muzyki folkowej^{[25][26][27][28][29]}.

Na Ukrainie piosenkę wykonywali między innymi zespół Tercja Pikardyjska^[30], Ołeh Skrypka^[31], Wołodymyr Werminski^[32] czy zespoły Zornaja Nicz^[33], Brunettes Shoot Blondes^[34] i Chumatskyi Shlyah^[35]. Pieśń wykonuje, również po polsku, podczas swoich występów Narodowy Chór Ukrainy im. G. Wierowki^[36][37]. Popularna ukraińska grupa pop i dance Mirami w 2019 roku nagrała swoją wersję Sokołów zarówno po ukraińsku, jak i po polsku^[38][39]. Wykonania zespołu Mirami zyskały popularność również w serwisie TikTok^[40]. W 2021 roku swoją ambientową interpretację przedstawiła grupa Mavka^[41].

Pojawiły się również wykonania łączące wersję polską i ukraińską^[42][43]. Piosenka stała się na powrót popularna po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 roku, stając się symbolem wsparcia Ukrainy przez polskie społeczeństwo oraz bliskości kulturowej obu narodów^{[44][45][46][47]}. Jako wyraz wdzięczności za polskie wsparcie w czasie wojny dwujęzyczne wersje nagrali ukraińscy wykonawcy, min. Tercja Pikardyjska^[48][49] i piosenkarka Eileen^[50].

Na Białorusi grupa Zenon wykonała piosenkę po białorusku w wersji: Hej, Litwiny... (dwie wersje)^[51][52].

W roku 2015 popularność na Słowacji zyskało wykonanie po polsku piosenki przez grupę Kollárovci (do końca 2020 osiągnęło ponad 9 milionów odsłon na Youtube)^[53].

W czerwcu 2017 ukazało się nagranie piosenki w języku słowackim wykonane przez rockowy zespół IMT Smile z udziałem wokalisty Ondreja Kandráča, które promowało film Linia (słow. Čiara)^[54]. Piosenka okazała się najpopularniejszym przebojem lata 2017 roku na Słowacji^[55][56]. Zajęła pierwsze miejsce na liście przebojów najpopularniejszej słowackiej rozgłośni Rádio Expres^[57]. Na serwisie Youtube piosenka osiągnęła (do września 2021 roku) ponad 20 milionów odsłon i dodatkowo ponad 7,5 miliona odsłon wykonanie live na kanale Radia Expres^[58].

W 2020 utwór na swojej płycie wykonał również słowacki wykonawca Ján Hruška^[59].

Wykonanie IMT Smile stało się również popularne w Czechach, gdzie krótko potem pojawiły się wersje z czeskim tekstem^[60][61].

Piosenka zyskała również popularność na Litwie^[62]. W styczniu 2021 swoją wersję piosenki nagrała litewska piosenkarka polskiego pochodzenia Katažina Zvonkuvienė^[63].

Tekst śpiewany jest również po rosyjsku^[64]. Po polsku wykonuje go wojskowy Chór Aleksandrowa^[65][66]. W lipcu 2022 piosenkę po ukraińsku nagrała rosyjska piosenkarka i gwiazda serwisu TikTok Kira Shine^[67][68].

W lutym 2023 częściowo przetłumaczoną wersję piosenki nagrał kanadyjski zespół folk punk rockowy The Dreadnoughts^[69].

• Piosenka pojawiła się w pierwszym odcinku serialu Dorastanie z 1987 roku (akcja dzieje się w 1972 roku)^[70].
• Melodia Na zielonej Ukrainie została wykorzystana kilkukrotnie w filmie Jerzego Hoffmana Ogniem i mieczem z 1999 roku^[71].
• Piosenka w słowackim wykonaniu rockowym zespołu IMT Smile pojawiła się również w ukraińsko-słowackim filmie Linia (słow. Čiara, ukr. Межа) z 2017 roku^[72].

Zobacz w Wikiźródłach tekst ballady Hej sokoły

Zobacz w Wikiźródłach tekst Żal, żal za jedyną

Zobacz publikację Żal, żal za jedyną w Wikibooks

Najstarsza wersja tekstu ustalona przez Zbigniewa Adrjańskiego^[73][9]:

• Pieśń Żal w Bibliotece Polskiej Piosenki
• Tekst Żal w Bibliotece Polskiej Piosenki
• Tekst Hej, sokoły w Bibliotece Polskiej Piosenki
• Melodia Żal, żal za jedyną w Bibliotece Polskiej Piosenki
• Wersje tekstu na stronie Stare melodie