Most Poniatowskiego

W dzisiejszym artykule porozmawiamy o Most Poniatowskiego, temacie, który w ostatnich latach zyskał ogromne znaczenie. Most Poniatowskiego to temat, który wywołał debatę i kontrowersje w różnych obszarach, od sfery politycznej po sferę społeczną i kulturową. W tym artykule zbadamy różne perspektywy i podejścia do Most Poniatowskiego, analizując jego wpływ na obecne społeczeństwo i jego znaczenie w kontekście historycznym. Ponadto omówimy implikacje Most Poniatowskiego w różnych aspektach życia codziennego, a także jego wpływ na podejmowanie decyzji na poziomie indywidualnym i zbiorowym. Mamy nadzieję, że ten artykuł przedstawia wszechstronną i wzbogacającą wizję Most Poniatowskiego, zachęcając do refleksji i debaty na temat o wielkim znaczeniu dzisiaj.

Most Księcia Józefa Poniatowskiego
Zabytek: nr rej. 748 z 1.07.1965
{{{alt zdjęcia}}}
Most Księcia Józefa Poniatowskiego, widok w kierunku Pragi (2024)
Poprzednie nazwy

most Mikołajewski, most im. Cesarza Mikołaja II

Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Podstawowe dane
Przeszkoda

Wisła

Długość

506 m

Szerokość:
• całkowita
• jezdni
• chodników


21,40 m
14,80 m
2 x 3,30 m

Liczba torów tramwajowych

2

Liczba przęseł

8

Rozpiętość przęseł

32+55+68+80+68+58+58+38

Data budowy

1904−1914
(lub połowa 1913[1])

Data zburzenia

5 sierpnia 1915
13 września 1944

Data odbudowy

1915–1916
1921–1926
1945–1946

Projektant

Mieczysław Marszewski
Bronisław Plebiński
Wacław Paszkowski

most Poniatowskiego po 1945 roku
Przeszkoda

Wisła

Długość

506 m

Liczba torów tramwajowych

2

Liczba przęseł

8

Data odbudowy

22 lipca 1946

Projektant

Stanisław Hempel

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Most Księcia Józefa Poniatowskiego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Most Księcia Józefa Poniatowskiego”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Most Księcia Józefa Poniatowskiego”
Ziemia52°14′08,7″N 21°02′24,4″E/52,235750 21,040111
Multimedia w Wikimedia Commons

Most Poniatowskiego, właśc. most Księcia Józefa Poniatowskiego[2] (dawniej: most Mikołajewski, most im. Cesarza Mikołaja II, Trzeci Most), zwyczajowo Poniatoszczak[3][4] – most przez Wisłę w Warszawie zbudowany w latach 1904–1913. Obecną nazwę nadano w kwietniu 1917[5].

Opis

Pierwsze plany budowy mostu na przedłużeniu alei Jerozolimskiej pojawiały się w latach 70. XIX wieku[6].

Most według projektu inżynierów Mieczysława Marszewskiego, Bronisława Plebińskiego, i Wacława Paszkowskiego powstał w latach 1904–1914[7] (według innego źródła 1904–1913[1]). Autorem oprawy architektonicznej mostu i wiaduktu był Stefan Szyller. Wieżyce przy wjeździe na most miały pełnić funkcje obronne; powstały na żądanie rosyjskich władz wojskowych[7]. W projektowaniu i budowie mostu uczestniczyli także inżynierowie: Stanisław Kozierski[8] i Kazimierz Grabowski[9].

Była to największa inwestycja miasta od czasu budowy systemu kanalizacji[10]. Trasa mostowa wraz z dojazdami, nie licząc wałów ochronnych, wyniosła 3542 metry, w tym 506 m długości mostu i wiadukt o długości 700 m nad Powiślem, będący przedłużeniem Alej Jerozolimskich[11]. Północny ślimak na styku mostu i wiaduktu posadowiono na betonowej płycie, gdyż znajdujące się w tym miejscu wieloletnie wysypisko śmieci nie mogło utrzymać budowli[12]. Most o ośmiu przęsłach stalowych wspartych na kamiennych filarach otwarto dla ruchu 8 czerwca 1913[13], natomiast uroczystego otwarcia całej trasy, wraz z wiaduktem, dokonano 4 stycznia 1914[14][15] (według innych źródeł 6 stycznia 1914[16][17]). Był chronologicznie czwartym stałym mostem, jednak mieszkańcy nazywali go Trzecim Mostem, gdyż dwa mosty przy Cytadeli (drogowy z 1875 i kolejowy z 1908) traktowali jako jeden[18]. Głównym wykonawcą przeprawy było przedsiębiorstwo K. Rudzki i S-ka[19].

W czasie budowy doszło do skandalu korupcyjnego[20]. Kierujący projektowaniem i budową przeprawy Mieczysław Marszewski przyjął w zamian za przyznawane przedsiębiorstwom kontrakty łapówki w wysokości ok. 100 tys. rubli[20]. W wyniku śledztwa został usunięty z pełnionych funkcji, skazany na karę więzienia oraz zwrot uzyskanych korzyści majątkowych[20].

Most miał duże znaczenie dla rozwoju Saskiej Kępy i Grochowa[21]. W związku z jego budową m.in. wytyczono obecną al. Zieleniecką[22].

5 sierpnia 1915 wycofujące się z Warszawy wojska rosyjskie wysadziły górne części 2 filarów przeprawy. Wzniesiony w ich miejscu przez Niemców prowizoryczny drewniany pomost, wzmocniony paraboliczną konstrukcją stalową, spłonął z nieznanych przyczyn krótko po zakończeniu budowy w 1916[23][24]. Do końca okupacji Niemcy nie podjęli drugiej próby odbudowy mostu[24]. Spowodowało to przeciążenie odbudowanego mostu Kierbedzia[25].

W 1915, po wycofaniu się Rosjan z Warszawy, mostowi nadano obecną nazwę[26].

Po zakończeniu wojny powstał spór między miastem a Ministerstwem Skarbu, kto powinien finansować odbudowę przeprawy[27]. W wyniku zawartego porozumienia koszty podzielono po połowie[27]. Most odbudowano w latach 1921–1927[19]. Prace ponownie zrealizowała spółka K. Rudzki[19]. W 1925 otwarto dla ruchu jedną jezdnię[28][19], a w 1927 oddano do użytku most na całej szerokości[19].

Podczas przewrotu majowego, 12 maja 1926 ok. godz. 17.00, na moście doszło do spotkania prezydenta Stanisława Wojciechowskiego z marszałkiem Józefem Piłsudskim[29]. Inicjatorem spotkania był prezydent[29]. Nie osiągnięto porozumienia, a wierni rządowi Wincentego Witosa żołnierze z Oficerskiej Szkoły Piechoty nie przepuścili Piłsudskiego na lewy brzeg[30].

W okresie okupacji niemieckiej mostowi nadano niemiecką nazwę Neue Brücke[31]. 1 sierpnia 1944 śródmiejski przyczółek mostu został zaatakowany z obu stron przez powstańców z III zgrupowania „Konrad“ (plutonu 1140 od południa, z terenu rzeźni miejskiej, a plutonów 1138 i 1139 z budynków po północnej stronie wiaduktu)[32]. Atak załamał się, a wycofujących się powstańców z plutonów 1138 i 1139 zatrzymali niemieccy żandarmi i następnego dnia rozstrzelali pod wiaduktem[32]. Po stronie praskiej polskie oddziały nie podeszły na pozycje szturmowe[32]. Na moście Niemcy ustawili ciężkie karabiny maszynowe i reflektory wykorzystując swoje pozycje m.in. do ostrzeliwania Górnego Powiśla i polskich oddziałów dokonujących desantu na przyczółku czerniakowskim we wrześniu 1944[32].

Most został wysadzony przez Niemców 13 września 1944 o godz. 12.15 z powodu groźby połączenia się nacierających wojsk radzieckich i polskich z powstańcami[33]. Zniszczeniu uległy cztery stalowe przęsła łukowe mostu o łącznej długości 274 metrów i jedno żelbetowe przęsło wiaduktu długości 19 metrów[34]. Uszkodzone zostały również filary mostu[34].

Most został odbudowany według projektu Stanisława Hempla. 4 grudnia 1945 doszło tam do katastrofy budowlanej[35]. Do wody runęło siedem łuków trzeciego przęsła, w wyniku czego śmierć poniósł 21-letni monter, a dziewięć osób zostało rannych[36]. Most został oddany do użytku 22 lipca 1946[37]. Pozwoliło to na uruchomienie pierwszego po wojnie tramwajowego połączenia przez Wisłę[38]. Tego samego dnia pod wiaduktem mostu otwarto prowizoryczną zajezdnię tramwajową „Solec” z trzema kanałami rewizyjnymi o łącznej pojemności 25 wagonów[39]. Wjazd do zajezdni znajdował się od strony al. 3 Maja, na której powstał również tor odstawczy o pojemności kilkunastu wagonów[39]. Na odbudowanym moście zainstalowano także rurę dostarczającą wodę z miejskiego wodociągu do prawobrzeżnej części miasta[40].

Do czasu oddania do użytku mostu Śląsko-Dąbrowskiego (1949) most Poniatowskiego zapewniał jedyne połączenie tramwajowe lewobrzeżnej części miasta z Pragą[41].

W 1949 pod kierownictwem inż. Tadeusza Chylińskiego z Instytutu Lotnictwa zostały przeprowadzone, podczas próbnego obciążenia, tensometryczne pomiary naprężeń w konstrukcji przęseł mostu[42][43].

Po odbudowie most stracił część elementów swojego dotychczasowego charakteru. Ozdobną balustradę zastąpiono prostym „parkanem” stalowym. Nie odbudowano też kilku kamiennych ławek, które stały na filarach mostu. Inna jest też konstrukcja samych przęseł. Szczątki oryginalnych ławek do dzisiaj leżą w wiślanym nurcie i można je zobaczyć przy niskim stanie wody[44].

Na przełomie lutego i marca 1961, w związku z likwidacją torów tramwajowych m.in. na ulicach Solec i Książęcej, zlikwidowano zajezdnię „Solec”, a tramwaje przeniesiono do zajezdni „Mokotów“[45].

W latach 60. i I połowie lat 70. przeprawa była częścią dróg międzynarodowych E8 i E81[46][47]. Po oddaniu do użytku w 1974 Trasy Łazienkowskiej ruch kołowy na moście Poniatowskiego zmniejszył się o 25%[48].

W latach 1963–1966 zbudowano drugą łącznicę z Wisłostradą na zachodnim brzegu rzeki. Most został poszerzony o 4 metry kosztem kamiennych wnęk i chodników[49]. W trakcie kolejnego remontu w latach 1985–1990 wymieniono całą konstrukcję stalową wiaduktu na szerszą. Elementy betonowe wyglądające jak kamienne obłożono zbrojoną obrzutką betonową i odtworzono pierwotny wygląd powierzchni. Wymieniono wszystkie poprzeczne belki betonowe i dobudowano drugą łącznicę po stronie praskiej (z Wałem Miedzeszyńskim), oraz podniesiono torowisko tramwajowe. Na czas tego remontu na północ od przeprawy zbudowano tymczasowy most Syreny[50].

W 2002 pod arkadami mostu po stronie śródmiejskiej powstało Centrum Handlowe Arkada, w którym mieści się ponad 100 sklepów i zakładów usługowych[51][52].

W latach 2004–2005 wyremontowano obydwie wieżyczki na moście, a od nowa zbudowano te po praskiej stronie, oraz cztery pierwsze pawilony wiaduktu[53]. Odnowiono neorenesansowe wieżyczki i pawilony na wiadukcie doń prowadzącym. Przy okazji tego remontu na wieżyczkę przy Muzeum Wojska Polskiego powrócił wykuty w kamieniu kartusz herbowy z wizerunkiem Syreny (zdemontowany podczas remontu w latach 80. XX wieku).

W latach 2011–2014 przy moście prowadzono prace poszukiwawcze, w wyniku których z dna rzeki wydobyto m.in. fragment przęsła o wymiarach ok. 7 x 6 x 1,5 m i wadze ponad 20 ton. W 2013 został on eksponowany na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów[54]. W 2021 zabezpieczony przez instytut i przekazany miastu fragment mostu został (razem z fragmentami mostów Kierbedzia i pod Cytadelą) wyeksponowany w sąsiedztwie mostu Świętokrzyskiego, u zbiegu ul. Tamka i Zajęczej[55].

Przy praskiej stronie przeprawy znajduje się popularna plaża Poniatówka[56]. W 2017 pod mostem powstał kompleks trzech boisk do siatkówki plażowej z trybunami na 200 osób i urządzeniami do street workoutu[57].

W 2021 na wiadukcie i moście ustawiono sześć fotoradarów[58]. W 2022 w wieżycach po obu stronach wiaduktu przy ul. Solec uruchomiono dwie windy[59].

Upamiętnienia

  • Płyta z piaskowca upamiętniająca żołnierzy 10 Pułku Piechoty poległych w walkach o wyzwolenie Warszawy we wrześniu 1944 (przy wjeździe na most od strony praskiej)[60].
  • Tablica Tchorka upamiętniająca egzekucję przez Niemców grupy powstańców z III zgrupowania „Konrad” w sierpniu 1944, umieszczona w drugiej połowie lat 70. na filarze wiaduktu przy Wybrzeżu Kościuszkowskim[61].

Inne informacje

Galeria

  • Budowa wiaduktu, 1911
    Budowa wiaduktu, 1911
  • Widok ogólny przeprawy w stronę Śródmieścia, 1914
    Widok ogólny przeprawy w stronę Śródmieścia, 1914
  • Most zniszczony przez wycofujące się wojska rosyjskie, sierpień 1915
    Most zniszczony przez wycofujące się wojska rosyjskie, sierpień 1915
  • Częściowo odbudowany most z jedną jezdnią i linią tramwajową, 1925
    Częściowo odbudowany most z jedną jezdnią i linią tramwajową, 1925
  • Józef Piłsudski przed spotkaniem z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na moście Poniatowskiego, 12 maja 1926
    Józef Piłsudski przed spotkaniem z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na moście Poniatowskiego, 12 maja 1926
  • Zniszczony most wraz ze zbudowanym obok mostem pontonowym, 1945
    Zniszczony most wraz ze zbudowanym obok mostem pontonowym, 1945
  • Otwarcie odbudowanego mostu, 22 lipca 1946
    Otwarcie odbudowanego mostu, 22 lipca 1946
  • Wydobyty z dna Wisły fragment przęsła mostu eksponowany w Pontiseum na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów
    Wydobyty z dna Wisły fragment przęsła mostu eksponowany w Pontiseum na terenie Instytutu Badawczego Dróg i Mostów

Przypisy

  1. ↑ a b „Po otwarciu trzeciego mostu w Warszawie” + fot. Maryan Fuks. „Nowości Ilustrowane (Kraków)”, s. 16, 1913-06-21. red. nacz. Sylweryusz Chmurkowski. (pol.). 
  2. ↑ Załącznik nr 1 do zarządzenia nr 3800/2013 Prezydenta m.st. Warszawy z dnia 25 stycznia 2013 r. w sprawie wprowadzenia „Katalogu ulic i placów m.st. Warszawy” oraz zasad zapisu nazw obiektów miejskich. Katalog ulic i placów m.st. Warszawy. stan na dzień 31 grudnia 2016 r.. Urząd m.st. Warszawy . um.warszawa.pl. s. 40. .
  3. ↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 541. ISBN 978-83-62189-08-3.
  4. ↑ Olgierd Budrewicz: My, z Warszawy. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1976, s. 187.
  5. ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 369. ISBN 83-86619-97X.
  6. ↑ Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 283.
  7. ↑ a b Jerzy Kasprzycki: Warszawa sprzed lat. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989, s. 73. ISBN 83-7005-201-0.
  8. ↑ Bolesław Chwaściński, Kozierski Stanisław Filip (1880-1942), Słownik biograficzny techników polskich, zeszyt 7 Warszawa 1996, s. 24-25
  9. ↑ Mateusz Markowski, Król warszawskich przepraw - Most Księcia Józefa Poniatowskiego "Mad-White"
  10. ↑ Malte Rolf: Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie (1864–1915). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 210. ISBN 978-83-235-2572-1.
  11. ↑ Nowy III most. „Stolica”, Nr 33 (1548), 14 sierpnia 1977 r.
  12. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 216. ISBN 83-06-00089-7.
  13. ↑ Polona , polona.pl .
  14. ↑ „Kurjer Warszawski”, 94 (7), Warszawa, 7 stycznia 1914, s. 5 .
  15. ↑ „Kurjer Warszawski”, 94 (5), Warszawa, 5 stycznia 1914, s. 5 .
  16. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 511. ISBN 83-01-08836-2.
  17. ↑ Henryk Janczewski: Warszawa. Geneza i rozwój inżynierii miejskiej. Warszawa: Arkady, 1971, s. 210.
  18. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 268, 269. ISBN 83-06-00089-7.
  19. ↑ a b c d e Wacław Sterner: Mosty Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Techniczne, 1960, s. 127.
  20. ↑ a b c Malte Rolf: Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie (1864–1915). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2016, s. 262. ISBN 978-83-235-2572-1.
  21. ↑ Jerzy Kasprzycki: Warszawa-Praga. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 11.
  22. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1017. ISBN 83-01-08836-2.
  23. ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa 1914–1918. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 74. ISBN 83-01-07497-3.
  24. ↑ a b Marian Marek Drozdowski: Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 85.
  25. ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w pamiętnikach pierwszej wojny światowej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971, s. 21.
  26. ↑ Jerzy S. Majewski: Warszawa na starych pocztówkach. Warszawa: Agora, 2013, s. 64. ISBN 978-83-268-1238-5.
  27. ↑ a b Wacław Sterner: Mosty Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Techniczne, 1960, s. 126.
  28. ↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 13. ISBN 978-83-61253-51-8.
  29. ↑ a b Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: Czytelnik, 1987, s. 233. ISBN 83-07-01598-7.
  30. ↑ Andrzej Garlicki: Przewrót majowy. Warszawa: Czytelnik, 1987, s. 234. ISBN 83-07-01598-7.
  31. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 49. ISBN 978-83-07-03239-9.
  32. ↑ a b c d Janusz Dereziński: Pamiętne miejsca Czerniakowa. Ząbki: Apostolicum Wydawnictwo Księży Pallotynów, 2004, s. 20. ISBN 83-7031-445-7.
  33. ↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1969, s. 407.
  34. ↑ a b Grzegorz Sołtysiak, Jerzy S. Majewski: Warszawa. Ballada o okaleczonym mieście. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Baobab, 2006, s. 68. ISBN 978-83-7626-380-9.
  35. ↑ Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 530. ISBN 83-213-2958-6.
  36. ↑ Jan Górski: Drugie narodziny miasta. Warszawa 1945. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976, s. 98.
  37. ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 148.
  38. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 188. ISBN 83-907574-00.
  39. ↑ a b Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 189. ISBN 83-907574-00.
  40. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 298. ISBN 83-06-00089-7.
  41. ↑ Karol Małcużyński, Wacław Wojnacki: Zwiedzamy nową Warszawę. Warszawa: Spółdzielczy Instytut Wydawniczy „Kraj”, 1950, s. 22.
  42. ↑ Rafał Chyliński: Moja pasja lotnictwo. Życie i działalność Tadeusza Chylińskiego dla Polskiego Lotnictwa w świetle dokumentów. Warszawa: Agencja Wydawnicza CB, 2017, s. 93. ISBN 978-83-7339-166-6.
  43. ↑ Andrzej Glass: Słownik biograficzny techników polskich tom 14. Warszawa: NOT, 2003, s. 24. ISBN 83-85001-37-8.
  44. ↑ Jedno z takich przęseł z dawną jezdnią, chodnikami i resztkami ogrodzenia można zobaczyć w Wiśle od strony Saskiej Kępy.
  45. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 216. ISBN 83-907574-00.
  46. ↑ Plan Warszawy, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1963.
  47. ↑ Plan Warszawy, wyd. 5, Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1973.
  48. ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1 VII – 30 IX 1974. „Kronika Warszawy”. 1(21), s. 153, 1975. 
  49. ↑ Jerzy Kasprzycki: Warszawa-Praga. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, s. 12.
  50. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 511–512. ISBN 83-01-08836-2.
  51. ↑ Historia Arkady. Centrum Handlowe Arkada . centrumarkada.pl. .
  52. ↑ Arkada dziś. Centrum Handlowe Arkada . centrumarkada.pl. .
  53. ↑ Przed I wojną światową na budowę wieżyczek po stronie wschodniej nie zgodzili się Rosjanie – ze względów wojskowych.
  54. ↑ Warszawiacy polubili Pontiseum. Instytut Badawczy Dróg i Mostów . ibdim.edu.pl, 22 maja 2017. .
  55. ↑ Pontiseum w Warszawie. Co to takiego?. Zarząd Dróg Miejskich w Warszawie . 18 maja 2021. .
  56. ↑ Martyna Śmigiel. Spędź lato nad rzeką. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 1 lipca 2016. 
  57. ↑ Michał Szaflarski. Sporty przenoszą się pod mosty. „Gazeta Stołeczna”, s. 15, 11 maja 2018. 
  58. ↑ Jarosław Osowski. Fotoradary już stoją. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 13 maja 2021. 
  59. ↑ Działają już nowe windy na wiadukcie mostu Poniatowskiego. Urząd m.st. Warszawy . um.warszawa.pl, 8 kwietnia 2022. .
  60. ↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 176. ISBN 83-01-06109-X.
  61. ↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 178. ISBN 83-01-06109-X.
  62. ↑ Witkacy/Rzeźbiarz z kamerą. Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza . .
  63. ↑ Teatr w Polsce – polski wortal teatralny , www.e-teatr.pl (pol.).
  64. ↑ Obrazy cenniejsze niż złoty pociąg. Rzeczpospolita . rp.pl, 29 września 2015. .

Linki zewnętrzne

Mosty w Warszawie
Istniejące
Historyczne
Projektowane

Herb Warszawy