Plutarch

Wygląd przypnij ukryj Przypuszczalne popiersie portretowe Plutarcha z Delf
(II-III w. n.e., muzeum w Delfach)

Plutarch z Cheronei (gr. Πλούταρχος ὁ Χαιρωνεύς, Plutarchos ho Chaironeus, ur. ok. 50 n.e., zm. ok. 125 n.e.) – jeden z największych pisarzy starożytnej Grecji, historyk, filozof-moralista oraz orator.

Życiorys

Kształcił się w Akademii Platońskiej w Atenach u Ammoniosa z Egiptu oraz w Aleksandrii. Chociaż wiele podróżował, między innymi po Italii, Egipcie czy Azji Mniejszej, większość życia spędził w rodzinnym mieście Cheronei w Beocji i w Atenach, gdzie sprawował wiele urzędów, m.in. był prokuratorem Achai mianowanym przez cesarza Hadriana. W Cheronei został archontem i kapłanem w świątyni Apollina delfickiego. W swoim rodzinnym mieście założył placówkę wzorowaną na Akademii Platońskiej.

Plutarch propagował system filozoficzny z elementami platonizmu, stoicyzmu i neopitagoreizmu. Twierdził, że istnieje jedno, wieczne i niezmienne bóstwo, Logos (λόγος, co znaczy Rozum), które porządkuje Wszechświat i działa poprzez podległe mu bóstwa. Plutarch zwalczał zwolenników Epikura, którzy zaprzeczali nieśmiertelności duszy, opatrzności boskiej i wartości cnoty, rozumianej przez niego zupełnie inaczej niż współcześnie. Pogląd o boskiej naturze Logosu był stałym elementem teorii licznych greckich szkół filozoficznych.

Recepcja

Strona z rzymskiego wydania Żywotów sławnych mężów (1470)

Sławę przyniosły Plutarchowi żywoty pierwszych imperatorów Od Augusta do Witeliusza, z których zachowały się żywoty Galby i Othona. Jego najważniejsze dzieła to pisma moralne Moralia, które obejmowały ponad 70 rozpraw na różnorodne tematy – od traktatów filozoficznych po traktaty literacko-krytyczne – oraz pisma biograficzne Żywoty równoległe (Βίοι Παράλληλοι Bíoi Parálleloi), które powstały w latach 105–115, opisującego dzieje życia 46 znanych osobistości zestawianych parami Grek-Rzymianin np. Tezeusz-Romulus, Lizander-Sulla, Aleksander III Wielki-Juliusz Cezar. Każda para równoległego żywota kończyła się σύγκρισις synkrisis – porównaniem obu postaci. Tekst o pierwszej parze postaci, Epaminondas – Scypion, nie przetrwał do naszych czasów. Wśród biografii paralelnych znalazły się pojedyncze żywoty Aratosa i Artakserksesa. Żywoty należy jednak odczytywać z dużą dozą dystansu, gdyż Plutarch bardzo często zabarwia historię, jest bezkrytyczny wobec opisywanych postaci, a także zwraca dużą uwagę na wróżby i zabobony. Widoczne jest to przede wszystkim w księgach poświęconych Cezarowi i Aleksandrowi Wielkiemu. Zwłaszcza jeżeli chodzi o życie Aleksandra, Plutarch bardzo dużą uwagę przywiązuje do magii, a także do snów, jakie miewał Aleksander w czasie swych podróży, co stawia duży znak zapytania co do pewności niektórych faktów przez Plutarcha przedstawionych. Często koloryzuje swoje postacie, przypisując im niemalże boskie umiejętności. Pomimo tego, Żywoty są jednym z najważniejszych i najpopularniejszych dziś źródeł starożytnych.

Pseudo-Plutarch

Popularność i poważanie, którymi cieszył się Plutarch wśród potomnych spowodowały, że wiele dzieł było mu błędnie przypisywanych i włączane w niektóre edycje Moraliów. Autorstwo tych dzieł określa się umownie zbiorczo mianem Pseudo-Plutarcha. Mianem tym określa się kilku niezidentyfikowanych autorów żyjących w różnych epokach (w dużej mierze późnostarożytnych).

Prace, których autora określa się mianem Pseudo-Plutarcha:

Pisma

Żywoty

Ta grupa pism Plutarcha obejmuje następujące zbiory pism:

Zachowane Żywoty obejmują 22 pary, 4 życiorysy pojedyncze oraz życiorysy zachowane fragmentarycznie (jeśli istnieje polskie tłumaczenie danego życiorysu, to obok tytułu łacińskiego podano jego polski odpowiednik):

22 pary żywotów

  1. Theseus. Romulus. Comparatio Thesei cum Romulo
  2. Lycurgus. Numa. Lycurgi et Numae comparatio
  3. Solon. Poplicola. Solonis et Poplicolae comparatio
  4. Themistocles. Camillus
  5. Pericles. Fabius Maximus. Periclis cum Fabio comparatio
  6. Alcibiades. Marcius Coriolanus. Alcibiadis et Coriolani comparatio
  7. Timoleon. Aemilius Paulus. Timoleontis cum Aemilio Paulo comparatio
  8. Pelopidas. Marcellus. Pelopidae cum Marcello comparatio
  9. Aristides. Cato Major. Aristidis cum Catone comparatio
  10. Philopoemen. T. Quinctuis Flamininus. Philopoemenis et T. Flaminini comparatio
  11. Pyrrhus. Marius
  12. Lysander. Sylla. Comparatio Lysandri cum Sylla
  13. Cimon. Lucullus. Cimonis et Luculli comparatio
  14. Nicias. Marcus Crassus. Niciae cum Crasso comparatio
  15. Sertorius. Eumenes. Sertorii cum Eumene comparatio
  16. Agesilaus. Pompeius. Agesilai et Pompei comparatio
  17. Alexander. Gaius Iulius Caesar
  18. Phocion. Cato Minor
  19. Agis et Cleomenis. Tiberius et Gaius Gracchi. Agidis et Cleomenis cum Gracchis comparatio
  20. Demosthenes. Cicero. Comparatio Ciceronis cum Demosthene
  21. Demetrius. Antonius. Demetrii cum Antonio comparatio
  22. Dio. Brutus. Comparatio Dionis cum Bruto
XVI-wieczna podobizna Plutarcha z francuskiego przekładu Żywotów równoległych (1565)

4 żywoty pojedyncze

  1. Artoxerxes
  2. Aratus
  3. Galba
  4. Otho
Życiorysy zachowane fragmentarycznie
  1. Heraculis Vita
  2. Daiphanti Vita
  3. Aristomenis Vita
  4. Leonidae Vita
  5. Epaminondae Vita
  6. Scipionis Vita
  7. Scipionis Africani Vita
  8. Metelli Vita
  9. Tiberii Vita
  10. Cratetis Vita
Tłumaczenia Żywotów na język polski (od XX wieku)

Moralia

Zbiór Moraliów składa się z 78 (w tym także nieautentycznych) pism zachowanych w całości oraz z kilkudziesięciu pism zachowanych fragmentarycznie (jeśli istnieje polskie tłumaczenie danego tekstu to obok podano jego tytuł polski):

1. De educatione puerorum (De liberis educandis) 1.
2. Quomodo adolescens poetas audire debeat 2. Jak młodzież powinna słuchać poetów
3. De recta audiendi ratione (De recta ratione audiendi; De audiendo) 3. O słuchaniu
4. De discernendo adulatore ab amico (De adulatione et amico) 4.
5. Quomodo quis suos in virtute sentiat profectus (De profectibus in virtute) 5. Jak można stwierdzić własny postęp w cnocie
6. De capienda ex inimicis utilitate (De inimicorum utilitate) 6. Jaki pożytek mogą nam przynieść wrogowie
7. De amicorum multitudine 7.
8. De fortuna 8. O przypadku
9. De virtute et vitio 9. O cnocie i wadzie
10. Consolatio ad Apollonium 10.
11. De tuenda sanitate praecepta 11. Zalecenia w trosce o zdrowie
12. Conjugalia praecepta 12. Zalecenia małżeńskie
13. Septem sapientum convivium 13. Uczta siedmiu mędrców
14. De superstitione 14. O zabobonności
15. Regum et Imperatorum apophthegmata 15. Powiedzenia królów i wodzów
16. Apophthegmata Laconica 16. Powiedzenia spartańskie
17. Antiqua Instituta Laconica 17.
18. Lacaenarum apophthegmata 18.
19. Mulierum virtutes (De mulierum virtutibus) 19. O cnotach kobiet
20. Quaestiones Romanae 20.
21. Quaestiones Graecae 21.
22. Collecta parallela Graeca et Romana (Parallela; Parallela minora) 22.
23. De fortuna Romanorum 23.
24. De Alexandri Magni fortuna aut virtute 24. O szczęściu, czyli o dzielności Aleksandra
25. Bellone an pace clariores fuerint Athenienses (De gloria Atheniensum) 25.
26. De Iside et Osiride 26. O Izydzie i Ozyrysie
27. De Ei Delphico (De ei apud Delphos) 27. O E delfickim
28. Cur Pythia nunc non reddat oracula carmine (De Pythiae oraculis) 28. Dlaczego Pytia nie wygłasza już wyroczni wierszem?
29. De defectu oraculorum 29. O zamilknięciu wyroczni
30. Virtutem doceri posse (An virtus doceri possit) 30. Czy cnota jest czymś, czego można nauczyć
31. De virtute morali 31. O cnocie moralnej
32. De cohibenda ira 32. O powściąganiu gniewu
33. De tranquillitate animi 33. O pogodzie ducha
34. De fraterno amore 34. O miłości braterskiej
35. De amore prolis 35. O miłości rodzicielskiej
36. An vitiositas ad infelicitatem sufficiat 36.
37. Animine an corporis affectiones sint pejores 37.
38. De garrulitate 38. O gadulstwie
39. De curiositate 39. O wścibstwie
40. De cupiditate divitiarum 40. O żądzy bogactwa
41. De vitioso pudore 41. O fałszywym wstydzie
42. De invidia et odio 42. O zawiści i nienawiści
43. Qua quis ratione se ipse sine invidia laudet 43. Jak można chwalić siebie samego nie budząc niechęci
44. De iis qui sero a numine puniuntur (De sera numinis vindicta) 44. O odwlekaniu kary przez bogów
45. De fato 45.
46. De genio Socratis 46. O duchu opiekuńczym Sokratesa
47. De exilio 47. O wygnaniu
48. Consolatio ad uxorem 48. List pocieszający do żony
49. Convivalium disputationum libri novem (Quaestionum convivalium; Quaestiones Convivales libri VI) 49. Zagadnienia biesiadne – tylko księga VI
50. Amatorius liber (Amatorius) 50. Dialog o miłości
51. Amatoriae narrationes 51.
52. Maxime cum principibus viris philosopho esse disserendum (Cum principibus philosophandum esse) 52.
53. Ad principem ineruditum 53.
54. An seni respublica gerenda sit (An seni sit gerenda resp.) 54. Czy stary człowiek powinien zajmować się polityką?
55. Praecepta gerendae reipublicae 55.
56. De unius in republica dominatione, populari statu et paucorum imperio 56. O trzech ustrojach
57. De vitando aere alieno 57.
58. Decem oratorum vitae (Vitae decem oratorum) 58.
59. De comparatione Aristophanis et Menandri epitome 59. Porównanie krytyczne Arystofanesa z Menandrem
60. De Herodoti malignitate (De malignitate Herodoti) 60. O złośliwości Herodota
61. De placitis philosophorum libri quinque 61.
62. Quaestiones naturales 62.
63. De facie quae orbe lunae apparet 63. O obliczu widniejącym na tarczy księżyca
64. De primo frigido 64.
65. Aquane an ignis sit utilior 65. O tym, co jest bardziej pożyteczne, woda czy ogień
66. Terrestriane an aquatilia animalia sint callidiora 66. Które zwierzęta są zmyślniejsze, lądowe czy wodne
67. Bruta ratione uti (Bruta animalia ratione uti) 67.
68. De carnium esu oratio (De esu carnium oratio) 68.
69. Quaestiones Platonicae (Platonicae quaestiones) 69.
70. De animae procreatione in Timaeo Platonis 70.
71. Epitome libri de animae procreatione apud Platonem in Timaeo 71.
72. De repugnantiis Stoicis (De Stoicorum repugnantiis) 72.
73. Compendium libri, cui argumentum fuit, Stoicos quam poetas absurdiora dicere 73.
74. De communibus notitiis adversus Stoicos 74.
75. Disputatio qua docetur ne suaviter quidem vivi posse secundum Epicuri decreta (Non posse suaviter vivi secundum Epicurum) 75. Nauka Epikura (nawet) nie umożliwia przyjemnego życia
76. Adversus Coloten (Adversus Colotem) 76.
77. An recte dictum sit latenter esse vivendum (De latenter vivendo) 77.
78. De musica 78. O muzyce
Moralia zachowane fragmentarycznie Współczesna kopia popiersia Plutarcha w Cheronei
  1. Utrum animae an corporis sit libido et aegritudo
  2. Quod in animo humano affectibus subjectum, parsne sit ejus an facultas
  3. De anima
  4. Ex Stromateorum opere.
  5. Ex opere de daedalis Plataeensibus
  6. Ex commentariis in Hesiodum
  7. Ex Homericis exercitationibus
  8. Quaestiones de Arati Signis
  9. Commentarii in Nicandri Theriaca
  10. Ex libro an utilis sit praenotio futurorum
  11. Ex libro de divinatione
  12. Ex libro de amicitia
  13. Ex epistola de amicitia
  14. Ex libro de tranquilitate
  15. Ex libro contra voluptatem
  16. Ex libro contra divitias
  17. Ex libro quod mulieres etiam erudiendae sint
  18. Ex libro de calumnia
  19. Ex libro contra vires corporis
  20. Ex libro de amore
  21. Pro pulchritudine
  22. Ex libro de ira
  23. Mundum conditum esse, statui a Platone
  24. De justitia adversus Chrysippum
  25. De diebus
  26. De venatione
  27. Fabularum vel fabulosarum narrationum
  28. Fragmenta incertorum librorum
  29. Institutio Trajani. Epistola ad Trajanum
  30. Pseudoplutarchea:
    • Pro nobilitate
    • De fluviorum et montium nominibus
    • De vita et poesi Homeri
    • Proverbia quibus Alexandrini usi sunt
    • De metris (De differentiis heroci versus. De versuum caesuris, figuris et passionibus)
Przekłady polskie (począwszy od XX wieku)

(Uwaga: Liczby w nawiasach kwadratowych odsyłają do odpowiedniej pozycji w podanym powyżej łacińskim spisie Moraliów).

Przypisy

  1. ↑ O muzyce, tłum. Krystyna Bartol, seria „Archiwum Filologiczne” 51, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992 .
  2. ↑ Winnington-Ingram, R. P. “The Spondeion Scale. Pseudo-Plutarch De Musica, 1134f-1135b and 1137b-d.” The Classical Quarterly, vol. 22, no. 2, 1928, s. 83–91. JSTOR, www.jstor.org/stable/635594. Dostęp: 16 Dec. 2020.
  3. ↑ Aalders, G. J. D. “Plutarch or Pseudo-Plutarch? The Authorship of De Unius in Re Publica Dominatione.” Mnemosyne, vol. 35, no. 1/2, 1982, s. 72–83. JSTOR, www.jstor.org/stable/4431103. Dostęp: 16 Dec. 2020.
  4. ↑ Pseudo-Plutarch, O wychowaniu dzieci, Vox Patrum 29/2009, s. 654–690.
  5. ↑ Blank, D. (2011). Martínez, J. (ed.). ‘Plutarch’ and the Sophistry of ‘Noble Lineage’. Fakes and Forgers of Classical Literature. Madrid: Ediciones Clásicas. s. 33–60. ISBN 84-7882-725-0.
  6. ↑ Roisman, J., Worthington, I., & Waterfield, R. (2015). Lives of the Attic orators: Texts from Pseudo-Plutarch, Photius, and the Suda, s. 10–13.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Kontrola autorytatywna (osoba):Encyklopedia internetowa: