Rejestr zabytków (Polska)

Wygląd przypnij ukryj Błękitna Tarcza, od 2004 oznakowanie obiektów wpisanych do rejestru zabytków

Rejestr zabytków – wykaz obiektów zabytkowych, objętych szczególną ochroną prawną na terenie Polski.

Historia

Próby dokonania inwentaryzacji polskich zabytków podejmowano od połowy XIX wieku. Jednym z takich działań były prace historyka Kazimierza Stronczyńskiego, któremu udało się opisać: 416 zabytków architektury położonych 386 miejscowościach, a także 309 rozmaitych dzieł sztuki. Początki prowadzenia w Polsce zestawień o charakterze współczesnego rejestru zabytków są następstwem zapisu w Dekrecie Rady Regencyjnej z 31 października 1918 roku. Dekret ten przewidywał objęcie ochroną zabytków kultury i sztuki wpisanych do inwentarzy, które tworzyli okręgowi konserwatorzy zabytków. Pojawił się wówczas, odmienny od dzisiejszego, podział na zabytki ruchome i nieruchome. Zabytkami ruchomymi były np.: wyposażenie kościoła: dzwony, chrzcielnice, ołtarze, a zabytkami nieruchomymi, poza budynkami, takie obiekty jak: nagrobki, pomniki, kapliczki. Zasady prowadzenia inwentarza zabytków określało Rozporządzenie z 5 maja 1919 roku w przedmiocie wpisywania zabytków sztuki i kultury do inwentarza („Monitor Polski” nr 81). Inwentarz zmieniono na rejestr zabytków – w 1928 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o prowadzeniu rejestru zabytków z 17 VII 1928 roku (Dziennik Ustaw, Nr 76, poz. 625). Rozporządzenie wprowadzało następujący podział zabytków w rejestrach wojewódzkich:

I: dział zabytków nieruchomych:

  1. zabytki sztuki
  2. zabytki prehistoryczne i archeologiczne

II: Dział zabytków ruchomych:

  1. zabytki sztuki,
  2. zabytki prehistoryczne i archeologiczne,
  3. zabytki paleontologiczne
  4. archiwalia
  5. zbiory biblioteczne

Działania dążące do pełnej inwentaryzacji wszystkich polskich zabytków zostały przerwane wybuchem II wojny światowej. Powojenne zasady ochrony zabytków sformułował Jan Zachwatowicz w artykule Program i zasady konserwacji zabytków w 1946 roku. Jan Zachwatowicz przyjął kryterium chronologiczne i uznał za zabytki jedynie obiekty powstałe do 1850 roku. Takie podejście obowiązywało do czasu uchwalenia ustawy O ochronie dóbr kultury i muzeach w 1962 roku. Od lat 60. do początku lat 70. XX wieku obowiązywała klasyfikacja zabytków według klas I-IV, w której ponadto najcenniejsze obiekty określono klasą „0” (np. zespół zabudowy Ostrowia Tumskiego we Wrocławiu, Sukiennice w Krakowie). Obecnie kryteria uznania obiektu za zabytek podano w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (Dziennik Ustaw z dnia 17 września 2003 r., nr 162 poz. 1568, art. 3, §. 1) i są nimi: wartość historyczna, artystyczna i naukowa.

Charakterystyka

W Polsce rejestr zabytków tworzy się na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) dla obiektów z terenu właściwego dla danego WKZ województwa. Wpis do rejestru zabytków jest jedną z form ochrony zabytków.

Procedura wpisu

Wpis do rejestru zabytków jest działaniem administracyjnym prowadzonym przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek strony – właściciela obiektu, lub z urzędu – bez wniosku strony ani też zadeklarowanej jego zgody. Przed dokonaniem wpisu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze polegające na gromadzeniu informacji i materiałów dokumentacyjnych, które potwierdzają wartość danego obiektu m.in. w wyniku oględzin obiektu. Postępowanie to zakończone jest wydaniem przez WKZ decyzji, która – o ile strony nie wnoszą sprzeciwu czy uwag – nabiera mocy prawnej i zabytek otrzymuje numer rejestru zgodny z kolejnym zapisem w księdze rejestru zabytków.

Struktura

Zabytek może zostać wpisany w 3 kategoriach, dla których prowadzone są odrębne księgi:

Księga rejestru zabytków składa się z następujących rubryk:

Do rejestru wpisywane są kolejne zabytki. Do rejestru zabytków może być również wpisane otoczenie obiektu lub jego nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna.

Zmiany w rejestrze

Obiekt może zostać wykreślony z rejestru, gdy uległ zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości historycznej, artystycznej lub naukowej albo gdy jego wartość, będąca podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru, nie została potwierdzona w nowych ustaleniach naukowych. Z rejestru zabytków wykreśla się również obiekty, które wpisane zostały do inwentarza muzeum lub weszły w skład narodowego zasobu bibliotecznego. Decyzje o skreśleniu obiektu z rejestru zabytków wydaje Generalny Konserwator Zabytków działający w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Są to jednak przypadki wyjątkowe.

Rejestr zabytków jest stale uaktualniany i tak np. w roku 2006 wpłynęło 805 decyzji o wpisie do rejestru zabytków nowych obiektów lub zespołów, 65 decyzji o skreśleniu z rejestru zabytków lub ich części i 727 postanowień o zmianach dotychczasowych decyzji. Rejestr ten publikowany jest m.in. przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID), dawniej Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, przy czym odpowiada stanowi z dnia aktualizacji spisu, a nie z dnia odwiedzenia strony.

Przypisy

  1. ↑ a b Lewicki 1999 ↓, s. 375.
  2. ↑ a b c d e Gawlicki 2008 ↓, s. 56.
  3. ↑ a b Lewicki 1999 ↓, s. 377.
  4. ↑ Gawlicki 2008 ↓, s. 57.
  5. ↑ JakubJ. Lewicki JakubJ., O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków, „Protection of Cultural Heritage” (2), 2016, s. 94, DOI: 10.24358/ODK_2016_02_08, ISSN 2543-6422  .
  6. ↑ a b Lewicki 2013 ↓, s. 161.
  7. ↑ a b Lewicki 2013 ↓, s. 162.
  8. ↑ a b Lewicki 2013 ↓, s. 169.
  9. ↑ Lewicki 2013 ↓, s. 166.
  10. ↑ Art. 7 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840)
  11. ↑ § 3 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. z 2021 r. poz. 56)
  12. ↑ Art. 13 Ustawy z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Bibliografia

Zobacz też

Linki zewnętrzne