Sabała
Dziś temat Sabała ma ogromne znaczenie w społeczeństwie. Wraz z postępem technologii i ciągłymi zmianami na świecie, Sabała stał się obiektem zainteresowania wielu osób. Niezależnie od tego, czy Sabała jest zjawiskiem kulturowym, odkryciem naukowym czy postacią historyczną, jego wpływ na nasze życie jest niezaprzeczalny. W tym artykule zbadamy różne aspekty Sabała i jego wpływ w różnych obszarach, zapewniając szeroką i wzbogacającą wizję tego tematu, która wciąż przyciąga uwagę odbiorców na całym świecie.
 Obraz Kazimierza Pochwalskiego | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Narodowość | |
| Wyznanie | |
| Rodzice |
Jan Gąsienica |
Sabała lub Sablik[1][2][3][4][5], właśc. Jan Krzeptowski (ur. 26 stycznia 1809 w Kościelisku, zm. 8 grudnia 1894 w Zakopanem) – polski góral, honorowy przewodnik tatrzański, muzykant, myśliwy, gawędziarz i pieśniarz.
Przydomki „Sabała”, „Sablik”, „Faktor”, „Kozica” i „Koziar” pozwalały orientować się w rozległych koligacjach rodów góralskich, które nosiły te same nazwiska (wciąż występują w rodzinach góralskich). Krzeptowski jest nazwiskiem przybranym – wcześniej zarówno Jan, jak i jego bracia nosili nazwisko Gąsienica[6].
Życiorys
W młodości był kłusownikiem, a podobno także zbójnikiem. Po upadku powstania chochołowskiego, w którym brał udział, przez krótki czas siedział w austriackim więzieniu[2]. Korzystał także gościnnie w tym okresie z kryjówek Tomasza Tatara. Porzuciwszy myślistwo, nie osiadł na gospodarstwie, lecz zajął się gawędziarstwem i muzykowaniem. Z tego powodu przez miejscowych górali, zwłaszcza zamożniejszych gazdów, był uważany za dziwaka lub dziada, lecz dla goszczących w Tatrach twórców stał się symbolem góralszczyzny. Towarzyszył Tytusowi Chałubińskiemu i Stanisławowi Witkiewiczowi w ich górskich wyprawach. Przez Witkiewicza został nazwany „Homerem Tatr”, był ojcem chrzestnym jego syna Stanisława Ignacego. Zabawiał gości doktora Chałubińskiego śpiewem i opowieściami, a nawet zainscenizowanym dla Heleny Modrzejewskiej napadem zbójeckim, podczas którego wystąpił w roli harnasia[7].
Zmarł w 1894 r. w willi „Zacisze” należącej do Wandy Lilpopowej, która opiekowała się nim w ostatnich latach życia[8]. Pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku (kw. L-III-16)[9].
Jego bratem był prapradziadek Joanny Wnuk-Nazarowej, dyrygentki i byłej minister kultury[10].
Muzyka
Melodie grane przez niego na złóbcokach (odmiana gęśli) nazywane Sabałowymi nutami są wykonywane przez ludowe kapele góralskie. Sam Sabała rzadko grywał w kapeli lub do tańca, jego muzyka była formą osobistej wypowiedzi, podporządkowanej nastrojom. Jego muzyką interesowali się kompozytorzy i muzykolodzy, w tym Ignacy Jan Paderewski, Karol Szymanowski, Stanisław Mierczyński, Adolf Chybiński i Jan Kleczyński[11].
Literatura
Gawędy góralskie (autorstwa Sabały lub powtarzane przez niego) zostały spopularyzowane przez Stanisława Witkiewicza, Henryka Sienkiewicza, Wojciecha Brzegę oraz opublikowane w licznych zbiorach, m.in.:
- Bajki według opowiadań Jana Sabały Krzeptowskiego z Kościeliska, Bronisław Dembowski, 1892
- Sabała. Portret, życiorys, bajki, powiastki, piosnki, melodie, Andrzej Stopka Nazimek, 1897.
Postać Sabały pojawiła się w polskiej literaturze u Henryka Sienkiewicza (Sabałowa bajka, 1884), Stanisława Witkiewicza (Na przełęczy, 1891), Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Legenda Tatr, 1910), Władysława Orkana (nowela Przez co Sabała omijał jarmark w Kieżmarku), Jalu Kurka (Księga Tatr, 1955) a także u Józefa Kapeniaka (Ród Gąsieniców, 1954).
Pamięć
Wspólny pomnik Sabały i Chałubińskiego odsłonięto w 1903 r. w centrum Zakopanego, u zbiegu ulic Chałubińskiego i Zamoyskiego, staraniem Związku Przyjaciół Zakopanego. Monument zaprojektował Stanisław Witkiewicz, a figury wyrzeźbił Jan Nalborczyk. Mimo że figura Sabały jest drugoplanową postacią, większość ludzi nazywa go pomnikiem Sabały, a nie Chałubińskiego. Problemem były częste kradzieże smyczka od gęśli Sabały, dlatego nowy smyczek (piąty dorabiany przez artystę kowala Władysława Gąsienicę-Makowskiego) został przymocowany śrubami i umieszczono na nim napis „Wandalu, nie zabieraj mnie”[12][13].
W 1979 r. w domu Sabały na Krzeptówkach otwarto oddział Muzeum Tatrzańskiego ze skromną ekspozycją, później dom wrócił w ręce prywatne.
Jego imieniem nazwano ulice w Zakopanem, Warszawie, Bydgoszczy, Krakowie, Łodzi i Jeleniej Górze.
9. Drużyna Harcerzy „Słoneczni” z Wolsztyna nosi imię Sabały[14].
Narodowy Bank Polski wyemitował w 2010 roku banknot testowy przedstawiający Sabałę[15].
Przypisy
- ↑ Tytus Chałubiński: Sześć dni w Tatrach. Wycieczka bez programu. Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego, tom IV . s. 51. . Cytat: W różnych miejscowościach, różnie go też zowią: Janko Sablik, Janek Czakor; Krzeptowski jest nazwiskiem rodziny; Sabałą nazywają go od posiadłości, którą po ojcu odziedziczył (pol.).
- ↑ a b Sabała (właściwie Krzeptowski zw. Sabałą, Sablikiem) Jan. Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny. . (pol.).
- ↑ Roman Hennel: Kronika. Piśmiennictwo. Wierchy, Rok dwudziestypierwszy 1952 . s. 283. . (pol.).
- ↑ List Sabały. Wierchy, Rok trzydziesty 1961 . s. 124. . (pol.).
- ↑ Wiele źródeł powiela formę Sabalik, która zaistniała w jednym z wydań encyklopedii PWN, zob.: Anna Tyrpa: Obraz zbójników w pieśniach ludowych. Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Mity i rzeczywistość zbójnictwa na pograniczu polsko-słowackim w historii, literaturze i kulturze”, ISBN 978-83-60612-01-1 . s. 113. . Cytat: W. A. Wójcik (1995: 11) podaje, że Sabała był niekiedy nazywany Sablikiem lub Czakorem, natomiast w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN czytamy o jego przezwisku w formie Sabalik (t. 10, Warszawa 1967, s. 280) (pol.).
- ↑ Zofia Radwańska-Paryska, Witold Henryk Paryski: Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004. ISBN 83-7104-009-1.
- ↑ Tatrzańskie ciekawostki .
- ↑ Homer Tatr. Jan Krzeptowski (Sabała) , Mapa Kultury.
- ↑ śp. Jan Krzeptowski
- ↑ Historia kompleksu domów Wnuków przy ulicy Kościeliskiej 8 .
- ↑ Krzysztof Pisera, Jak dawniej po Tatrach chadzano, 2013, s. 302–307, ISBN 978-83-61788-63-8.
- ↑ Pomnik Tytusa Chałubińskiego
- ↑ Pomnik Sabały doczekał się kolejnego smyczka, PAP, 18 maja 2006, Wirtualna Polska
- ↑ 9 DH „Słoneczni” im. Sabały , Związek Harcerstwa Polskiego Hufiec Wolsztyn (pol.).
- ↑ Banknot "Jan Krzeptowski "Sabała"" | Banknoty Polskie , banknotypolskie.pl .
Bibliografia
- Maciej Pinkwart, Zakopane w 3 dni, Warszawa: Muza, 2004, ISBN 83-7319-579-3.
- Wiesław A. Wójcik, Sabała, Zakopane: Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Wyd. I, 2009, ISBN 978-83-61788-01-0.
Linki zewnętrzne
- Złóbcoki , Polskie Ludowe Instrumenty Muzyczne (pol.).
- Złóbcoki , Polskie Ludowe Instrumenty Muzyczne (pol.).
- Agata Mierzejewska, Dom Sabały , Instrumenty muzyczne, 2 czerwca 2016 (pol.).
- Grafiki i publikacje w bibliotece Polona