Obelisk

Obelisk z Luksoru na Place de la Concorde w Paryżu

Obelisk (łac. obeliscus, gr. ὀβελίσκος obeliskos – rożen, słup) – pomnik w postaci wysokiego, smukłego słupa, najczęściej o czworobocznej podstawie i piramidalnym szczycie, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą. Był charakterystycznym elementem architektury starożytnego Egiptu.

Pochodzenie i znaczenie

Nazwa pochodząca z greki, została nadana w VI w. p.n.e. przez greckich najemników. Zdaniem egiptologów egipska nazwa może mieć związek ze skrzydłem drzwi.

Najstarsze obeliski pochodzą z kultury starożytnego Egiptu, gdzie już w czasach V dynastii były kultowym symbolem boga Słońca. Ustawiano je na placach przed świątyniami i pałacami. Egipcjanie wierzyli, że ich najważniejszy bóg Ra, będący uosobieniem słońca, mieszka właśnie w obeliskach; dlatego przed świątyniami Ra często nie umieszczano żadnych posągów kultowych poza obeliskami. Każdy obelisk jest więc niejako wizerunkiem boga Ra.

Kształt obelisku, wyraźnie wyznaczający kierunek (por. gnomon), symbolizował ponadto związek ziemi z niebem (względnie Słońcem). Uważa się też, że nawiązywał do dominującego pierwiastka męskiego (por. lingam, menhir).

Przeciętna wysokość tych pomników wynosiła 20-30 metrów, a waga – kilkaset ton. Najstarszy z nich, datujący się na czasy V dynastii wzniesiono w Abu Gurab jako towarzyszący świątyni solarnej faraona Niuserre. W czasach Nowego Państwa liczne obeliski z granitu powstawały w okręgach świątynnych. Ustawiano je również parami przy wejściu do świątyni. Pełniły wówczas rolę symbolicznej bramy pomiędzy niebem a ziemią. Na bocznych ścianach umieszczano inskrypcje z imionami władców. Największy obelisk w Egipcie, który miałby wysokość 42 metrów (nigdy nie został ukończony), odnaleziono w kamieniołomach granitu (sjenitu) w Asuanie.

Część egipskich obelisków już w czasach starożytności wywieziono do Rzymu i Konstantynopola, w czasach nowożytnych kolejne z nich przewieziono do Paryża, Londynu i Nowego Jorku.

Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. także mieszkańcy Kanaanu oraz Fenicji zaadaptowali egipskie obeliski w kulcie Baala, północno-semickiego bóstwa słońca. Hebrajski wyraz מצבה (macceba) pochodzący od czasownika נצב (nacab = stać) licznie występuje w Starym Testamencie i został użyty przez Jeremiasza (43:13) w odniesieniu do stojących posągów kultowych z egipskiego Bet-Szemesz (Dom-Słońca), którymi były zapewne obeliski. Z kolei księga Kapłańska (26:1) mówi, iż ten rodzaj posągów kultowych był wznoszony (podnoszony, ustawiany), co również jest charakterystyczne dla obelisków. To samo słowo (macceba) występuje także w kontekście kultu Baala (2 Królewska 3:2, 10:26-27). Jednakże najsłynniejszym oraz najbardziej oczywistym przykładem kultowego znaczenia obelisku na terenach Syropalestyny jest tzw. Świątynia Obelisków (Obeliskowa Świątynia) w Byblos.

Współcześnie wznosi się czasem pomniki w kształcie obelisku. Obelisk w starożytnym Egipcie służył nie tylko jako zegar słoneczny, ale też z pomocą jego cienia wyznaczano kierunki geograficzne i określano pory roku.

Zabytkowe obeliski

Współcześnie postawione obeliski

Galeria zdjęć

Zobacz też

Przypisy

  1. Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 107. ISBN 83-85001-89-1.
  2. Donald Mackenzie, Egyptian Myth and Legend. (1907), ch. xxii, s. 281 (format HTML) lub s. 136 (format PDF).
  3. Adolf Erman, A Handbook of Egyptian Religion, ang. tłumaczenie A. S. Griffith, (Archibald Constable & Co. Ltd.: London, 1907), s. 43.
  4. Słownik symboli Herdera. Warszawa: TCHU, 2009, s. 194, ISBN 978-83-89782-30-4.
  5. Encyklopedia sztuki starożytnej. Warszawa: WAiF / PWN, 1998, s. 437. ISBN 83-01-12466-0.
  6. Sara L. Hillegas, "Discovering an Ancient Architecture. The Obelisk." 2001. (praca studencka, format DOC). . .
  7. traveladventures.org
  8. Joseph W. Shaw, "Phoenicians in Southern Crete", Fig. 12, p. 10.

Bibliografia

Kontrola autorytatywna (budowla):Encyklopedia internetowa: