Czechizm

W dzisiejszym artykule zagłębimy się w fascynujący świat Czechizm. Od powstania do ewolucji na przestrzeni dziejów Czechizm był podstawową częścią społeczeństwa, wywierając wpływ na różne obszary codziennego życia. W tym artykule zbadamy różne aspekty, które sprawiają, że Czechizm jest tematem interesującym każdego, kto jest zainteresowany poszerzeniem swojej wiedzy na ten temat. Od jego wpływu na kulturę popularną po jego dzisiejsze znaczenie – zagłębimy się w szczegółową analizę, która pozwoli nam w pełni zrozumieć znaczenie i rolę, jaką odgrywa Czechizm w naszym świecie. Nie przegap tego kompletnego przewodnika, który poprowadzi Cię do odkrycia wszystkiego, co musisz wiedzieć o Czechizm!

Czechizm, czeszyzm, bohemizm (od Bohemia – łacińskiej nazwy Czech) – element językowy zapożyczony z języka czeskiego i funkcjonujący stale w obrębie innego języka[1]. Słowo „czechizm” może też oznaczać doraźne wprowadzenie elementów języka czeskiego do tekstu, np. w celach artystycznych lub stylizacyjnych.

Do czechizmów międzynarodowych należy słowo „robot”, czeski neologizm ze sztuki science fiction Karla Čapka R.U.R., które upowszechniło się w wielu językach świata, w tym polskim. Innym czechizmem międzynarodowym jest słowo „polka” (czeski taniec narodowy, dosł. kółko) lub „pistolet” (ang. „pistol”, niem. „Pistole”, hiszp. „pistola”) od czeskiego píšťala – „gwizdek”[2].

Czechizmy w języku polskim

W przypadku polsko-czeskich związków językowych można mówić o trzech falach napływu czeskiego słownictwa na polski grunt językowy (tzw. trzy fale bohemizmów)[3]:

  1. Pierwsza fala bohemizmów w X w.
  2. Druga fala bohemizmów między XIV-XV w.
  3. Trzecia fala bohemizmów w pierwszej połowie XVI w.

Szczególnie dużo zapożyczeń językowych za pośrednictwem języka czeskiego pojawiło się w języku polskim w średniowieczu (od X wieku, okres pierwszej fali bohemizmów), co wiąże się głównie z przyjęciem chrześcijaństwa za pośrednictwem czeskim. Są to głównie słowa związane z działalnością kościelną, takie jak „ołtarz”, „msza”, „kościół”. 77% polskich terminów religijnych pochodzi właśnie z tego okresu[3]. Niekiedy słowa zapożyczone z języka czeskiego mają swój rdzenny rodowód w łacinie, jak w przypadku słów „ołtarz” – łac. altare, „msza” – łac. missa, „kościół” – od łac. castellum – „twierdza” (zdrobnienie od łac. castra „obóz”; od castellum pochodzą także polski kasztel i kasztelan oraz ang. castle – „zamek”). W takim wypadku jest to zapożyczenie z łaciny za pośrednictwem czeskiego. Jednocześnie, wyrazy łacińskie pojawiły się w czeszczyźnie często za pośrednictwem języka niemieckiego (np. polski „klasztor” pochodzi od czeskiego klášter, ten zaś od staroniemieckiego kloster, który w końcu wywodzi się od łacińskiego claustrum). W wieku XIV–XVI istniała intensywna wymiana kulturowa pomiędzy Polską a Czechami, co znalazło swój wyraz w polskim słownictwie i w ortografii. Przenikanie do polszczyzny bohemizmów miało miejsce m.in. w związku z przekładami Psałterza i całej Biblii[4]. Wpływy z czeskiego pojawiają się m.in. w nazwach miejscowości przygranicznych – m.in. „Głubczyce” zamiast „Głąbczyce” (nazwa patronimiczna „potomkowie Głąbka”), „Prudnik” zamiast „Prądnik” (nazwa utworzona od rzeczownika „prąd” , czeski „proud”). Wpływy czeskie ustają po XVI w.[1][5]

Język czeski był też często arbitrem podczas współzawodnictwa różnych formantów językowych, np. przy konkurencji „na-” z „naj-” w stopniu najwyższym przymiotnika lub przysłówka wpłynęły na ostateczne zwycięstwo przyrostka naj-. Zaś polskie słowo „brona”, pierwotnie oznaczające ‘wejście do grodu’, zostało zastąpione czeską „bramą” (czeskie „brána”). Co więcej, średniopolskie ‘wiesiele’ zostało zastąpione czeskim ‘weselem’, a kolor ‘czerwiony’ – dzisiejszym ‘czerwonym’ (po. czeskie „červený”), jak również dzisiejsza ‘hańba’ zamiast dialektalnej ‘gańby’. Z języka czeskiego pochodzą formy skrócone (kontrakcja czeska), np. ma obok moja, stać obok (archaicznego dziś) stojać. Także w onomastyce znaleźć można ślady czechizmów, na przykład czeskie imię Władysław zastąpiło polskiego Włodzisława, zaś Wacław – Więcysława[6]. Z języka czeskiego pochodzą także słowa tworzące dublety z polskimi, np. polskie stróż i pożyczka czeska straż mają inne znaczenie, choć tę samą etymologią (różnią się wynikiem przestawki głosek płynnych).

Podobnie z czeskiego w czasach najnowszych zapożyczone zostało słowo „lustracja” (czeskie „lustrace”) na oznaczanie prześwietlania tajnych współpracowników dawnych służb bezpieczeństwa. W dawnej polszczyźnie lustracja oznaczała po prostu przegląd (np. lustracja dóbr koronnych) albo wizytację.

Obecnie język polski i czeski mają około 27% słownictwa o identycznym lub podobnym brzmieniu, chociaż niektóre wyrazy nabrały innego znaczenia (stąd czesko-polskie nieporozumienia językowe, które mogą wywoływać wrażenie śmieszności)[3].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka. Wrocław i.in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s.34.
  2. ↑ Naše řeč, etymologia czeskiego słowa „pistole” (czeski).
  3. ↑ a b c Elżbieta Szczepańska, Język czeski, 2011, s. 43–65, ISBN 978-83-233-3131-5 .
  4. ↑ Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1995, s. 91.
  5. ↑ Współczesny język polski pod red. Jerzego Bartmińskiego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2001, s. 542 n.
  6. ↑ Współczesny język polski pod red. Jerzego Bartmińskiego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2001, s. 541.

Bibliografia

  • Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka. Wrocław i.in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992.
  • Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1995
  • Współczesny język polski pod red. Jerzego Bartmińskiego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2001.