Format arkusza

Ten artykuł dotyczy rozmiarów arkusza papieru. Zobacz też: inne znaczenia skrótu A1 i skrótu A4.

Format arkusza – standardowe rozmiary arkusza papieru stosowane powszechnie w drukarniach i rysunku technicznym. Czasem pojęcie formatu stosuje się do arkuszy niepapierowych, np. format formy drukowej w drukarni offsetowej (czyli powlekanego warstwą światłoczułą arkusza blachy aluminiowej).

Podstawowa w Polsce norma arkuszy papieru PN-EN ISO 216:2009 jest zgodna z międzynarodową normą ISO 216^[1]. Norma ta pierwotnie została stworzona przez Niemiecki Instytut Normalizacyjny – (DIN 476) w 1922 r.^[2] Najbardziej popularnym formatem papieru jest A4.

Norma ISO 216 definiuje dwa szeregi formatów: A i B. Format C, stosowany głównie do rozmiarów kopert, jest zdefiniowany w normie ISO 269^[3] (wycofana w 2009 roku, a polska wersja językowa została wycofana w 2014 roku)^[4].

W formacie A stosunek krótszego boku do dłuższego jest zawsze jak 1 do √2 (tj. jak bok kwadratu do jego przekątnej) z zaokrągleniem do pełnych milimetrów. Taki stosunek długości boków powoduje, że po złożeniu arkusza na pół krótszymi bokami do siebie uzyskuje się dwa arkusze o takiej samej proporcji boków, jak arkusz wyjściowy. Długości boków formatu A0 są tak dobrane, że jego powierzchnia wynosi 1 m². Kolejne, mniejsze formaty z tej serii, są tworzone przez dzielenie arkuszy w połowie ich dłuższego boku. Stąd format A1 jest połową A0, A2 połową A1 itd., jednak zawsze z zaokrągleniem do pełnych milimetrów.

Wymiary formatów B są średnią geometryczną z dwóch pośrednich wymiarów A (zatem i ich proporcje są jak 1 do √2), z zaokrągleniem do pełnych mm, np. wymiary boków B1 są średnią geometryczną z boków A1 i A0. Wreszcie, wymiary formatów C są średnią geometryczną z odpowiednich wymiarów A i B, np. format C2 jest średnią geometryczną z A2 i B2.

Głównym przeznaczeniem serii formatów C są koperty. W tym przypadku numeracja informuje, jakiego rodzaju arkusz formatu A można bez składania umieścić w danej kopercie, np. do koperty C4 mieści się bez składania papier A4. Jeśli papier A4 zostanie raz złożony na pół, będzie miał wymiary A5, zatem zmieści się w kopercie C5. Z kolei po dwukrotnym złożeniu na pół arkusz A4 mieści się w kopercie C6. Także w tej serii formatów długości boków zachowują proporcję 1 do √2.

Ze względu na swoją praktyczność norma ta jest stosowana w większości krajów świata. Wyjątkiem są tylko USA, Kanada, Meksyk i Japonia. W USA i Kanadzie najbardziej popularnym formatem papierów jest system Letter-Legal-Executive^[5], zaś w Japonii stosowany jest system używający podobnej do ISO struktury, ale o minimalnie odmiennych wymiarach^[6].

Rozmiary papieru zgodne z normą ISO 216^[7] dla szeregu A i B, i ISO 269 dla szeregu C^[8]:

Polska norma arkuszy papieru PN-EN ISO 217:2013-11E^[9] jest zgodna z międzynarodową normą ISO 217^[10] i opisuje formaty nieprzyciętych arkuszy ("brutto") — większe od odpowiedników z serii A by pomieścić spady drukarskie, które są później odcinane przywracając format A.

Porównawczo:

• Arkusz formatu A0 (ISO 216) ma powierzchnię 1m²
• Arkusz formatu RA0 (ang. raw – surowy) ma powierzchnię 1.05m²
• Arkusz formatu SRA0 (ang. supplementary raw — uzupełniający surowy) ma powierzchnię 1.15m²

Do 1992 r. system amerykański nie był precyzyjnie unormowany. W codziennej praktyce stosowano cztery formaty: letter („listowy”), legal („oficjalny”) i executive („biurowy”), zdefiniowane w calach. Oprócz tego, we wszystkich instytucjach rządowych USA stosowano obowiązkowo format „government-letter” (8×10½ cala). Format ten wprowadził sekretarz handlu USA Herbert Hoover, który chciał w ten sposób zaoszczędzić na kosztach działania rządu USA, gdyż w tym czasie format ten był powszechnie stosowany w kołonotatnikach w szkołach na terenie kraju i arkusze papieru w tym formacie były tańsze od arkuszy w innych formatach^[11]. Format ten został zniesiony w czasach prezydentury Ronalda Reagana, kiedy to American National Standards Institute na wniosek producentów drukarek i urządzeń kopiujących opracował normę ANSI/ASME Y14.1 obowiązującą z drobnymi poprawkami także współcześnie^[12]. Identyczne rozmiary papieru obowiązują także w Kanadzie i częściowo w Meksyku^[13].

Lista oficjalnych formatów stosowanych w USA zgodnie z normą ANSI/ASME Y14.1^[12]:

Tradycyjny system brytyjski powstał w połowie XVIII w. i był w użyciu w imperium brytyjskim aż do jego upadku po II wojnie światowej. Z tego systemu wywodzi się współczesny system amerykański – pozostałe kraje dawnego Imperium przeszły w większości na system ISO 216. W samej Wielkiej Brytanii system ten był stopniowo zastępowany systemem ISO od połowy lat 60. XX w. Pewne elementy tego systemu są jednak wciąż w użyciu w sądownictwie brytyjskim i na dworze królewskim.

System ten opiera się na kilkunastu podstawowych formatach papieru, których pochodne, podobnie jak w systemie ISO 216, tworzy się przez cięcie podstawowego formatu w połowie ich dłuższego boku. Formaty powstające przez cięcie formatów podstawowych oznacza się przedrostkami pochodzącymi z łaciny, np. poprzez trzykrotne złożenie na pół formatu „Royal” uzyskuje się format „Royal Octavo”.

Niektóre, częściej używane formaty brytyjskie^[14]:

W Japonii obowiązuje norma JIS P 0138, która definiuje dwie główne serie formatów. Seria A jest zbliżona do serii A ISO 216, jednak nieco inaczej zaokrągla wymiary mniejszych formatów do pełnych milimetrów. Wymiary serii B są zdefiniowane jako posiadające 1,5 raza mniejsze powierzchnie od wymiarów serii A. Stąd wymiary boków japońskiej serii B nie odpowiadają serii B ISO, lecz są średnio 1,22 raza mniejsze od odpowiednich wymiarów serii A^[6].

W Japonii istnieje także kilka tradycyjnych wymiarów papieru, które są głównie stosowane do druku książek i nie występują w ogólnie dostępnych artykułach papierniczych. Dwa najbardziej znane wymiary tego rodzaju to Shiroko-ban^[15] i Kiku^[15].

Tabela japońskich formatów papieru (rozmiary JIS w mm)^[6][15]:

• gramatura papieru
• ryza

Zobacz hasło A1 w Wikisłowniku