Pelagia Zgliczyńska

Wygląd przypnij ukryj Pelagia Zgliczyńska
Data i miejsce urodzenia

9 września 1843
Dubienka

Data i miejsce śmierci

11 lutego 1909
Kraków

Zawód, zajęcie

nauczycielka, łączniczka w czasie powstania styczniowego, zesłana na Syberię, uczestniczka Komuny Paryskiej

Pelagia Dąbrowska ze Zgliczyńskich (ur. 9 września 1843 w Dubience, zm. 11 lutego 1909 w Krakowie) – polska nauczycielka, łączniczka w czasie powstania styczniowego, zesłana na Syberię, uczestniczka Komuny Paryskiej, żona Jarosława Dąbrowskiego, pamiętnikarka.

Życiorys

Rodzina

Przyszła na świat jako córka Michała i Pelagii z Piotrowskich małżonków Zgliczyńskich herbu Pobóg. Matka zmarła przy porodzie. Pelagia została ochrzczona 14 lipca 1844 w kościele św. Jana w Lublinie. Ojciec był wówczas dziedzicem wsi Policzyzna.

Okres przedpowstańczy i powstanie styczniowe

Wychowywała się na wsi, we Skomorochach. Wyjechała do Warszawy i zamieszkała u sióstr matki: Ignacji, Walerii i Stefanii Piotrowskich przy Placu Saskim. W 1861 brała udział w manifestacjach patriotycznych po masakrach w Warszawie, współorganizowała manifestację jedności w rocznicę unii w Horodle. Zainspirowała uczennice pensji Teresy Brzezińskiej, w której się uczyła, do zdawania egzaminów w żałobnych sukniach zamiast w szkolnych mundurkach, by wyrazić poparcie dla ofiar masakry w Warszawie. Nie miało to wpływu na wynik egzaminu nauczycielskiego – Zgliczyńska zdała go.

Ciotki prowadziły salon towarzyski, w którym spotykali się przyszli powstańcy. Na jednym z przyjęć Pelagia poznała Jarosława Dąbrowskiego. Została jego łączniczką. By mógł bywać w domu, gdzie spotykali się planujący insurekcję, podawał za jej krewnego (którym w rzeczywistości był). Później Jarosław i Pelagia udawali narzeczeństwo, ale szybko połączyło ich uczucie. W 1862 zaręczyli się. Dąbrowski był dla Zgliczyńskiej mentorem, od niego uczyła się pracy w konspiracji.

Gdy 14 sierpnia 1862 Dąbrowski został aresztowany, Pelagia odwiedzała go w więzieniu. Było to możliwe dzięki zgodzie przychylnego Dąbrowskiemu generała księcia Dawida O. Bebutowa. Później Pelagia wystarała się o protekcję żony pułk. Gustawa Bergmanna, którego matką była krewną Jarosława Dąbrowskiego. Dzięki znajomości z policmajstrem znała szczegóły sprawy narzeczonego. Korzystając z gadulstwa Bergmanna, ostrzegała zagrożonych rewizją lub aresztowaniem konspiratorów. Wraz z ciotkami Pelagia przemycała rozkazy Dąbrowskiego (karteczki wymieniane w więzieniu podczas widzeń), była jego łączniczką z Komitetem Centralnym Narodowym oraz Komitetem Wojskowym Oficerów Polaków i Rosjan, a później z powstańczym Rządem Narodowym. Dostarczała uwięzionym rewolwery i narzędzia przydatne do ucieczki. Później Dąbrowscy opracowali system kodów: Jarosław nakłuwał litery w książkach, które przynosiła mu Pelagia, a liczba sztuk bielizny, które oddawał jej do prania, wskazywała numer strony w książce, na której ukryta była wiadomość. Zgliczyńska należała do konspiracyjnej organizacji kobiet, tzw. piątek, które opiekowały się więźniami politycznymi i ich rodzinami, osoby wywożone na Syberię zaopatrywały w pieniądze i odzież, wyjednywały widzenia dla rodzin uwięzionych itp.. Za pośrednictwem narzeczonego Pelagia skontaktowała się z organizacją oficerów rosyjskich stacjonujących w Królestwie Polskim. Współorganizowała ucieczkę Andrija Potebni po jego zamachu na namiestnika Królestwa Polskiego Aleksandra Lüdersa w odpowiedzi za znęcanie się nad zatrzymanymi konspiratorami, ukrywała zamachowca w swoim mieszkaniu.

Dąbrowskiemu nie udało się doprowadzić do ucieczki uwiezionych w Cytadeli. Został zdradzony i cudem uniknął śmierci. Dwa dni przed rozstrzelaniem Pelagii pozwolono na ślub ze skazańcem. Małżeństwo zawarli 5 kwietnia 1864 w sali sądu wojennego w X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej, ale zapisu dokonano w kościele św. Krzyża w Warszawie. Ślub wpłynął na zmianę wyroku śmierci na katorgę.

Wygnanie i emigracja

Niebawem Pelagia została aresztowana z powodu zeznań gospodyni, u której wynajmowała mieszkanie. Gospodyni, sama wcześniej aresztowana, doniosła śledczym, że Dąbrowska w sofie trzyma pisma, druki rewolucyjne i broń. Przed rewizją Dąbrowska zamknęła się w pokoju i spaliła papiery, a rewolwery wywiozła i przekazała powstańcom. Po dwóch tygodniach została zaaresztowana i na 6 tygodni uwięziona w Pawiaku. Od drugiej połowy maja 1864 w X Pawilonie Cytadeli. W więzieniu dwa razy widziała się z mężem, który zdradził jej plan swojej ucieczki z Syberii. Zgliczyńska miała trafić do guberni archangielskiej, ale kierunek zmieniono na Ardatow w guberni niżnonowogrodzkiej, gdzie od kilku miesięcy przebywały jej ciotki. Na zesłanie trafiła w czerwcu 1864. Spędzała tam czas przy robocie, czytaniu lub wzajemnych odwiedzinach. Dąbrowski rozpoczął podróż na zesłanie 19 listopada 1864. W grudniu uciekł z katorgi. Przebywając w Petersburgu, korespondował z żoną przez Paryż, a następnie w maju 1865 pomógł jej wydostać się z Ardatowa. Pelagia przebrała się za kolonistkę niemiecką, co tłumaczyło jej słabą znajomość języka rosyjskiego, i uciekła w towarzystwie Włodzimierza Ozierowa – rosyjskiego rewolucjonisty, który przyjaźnił się z Polakami, w tym z Dąbrowskim. Małżonkowie przez Petersburg, Kronsztad i Kopenhagę dotarli do Sztokholmu. W czasie podróży Pelagia używała nazwiska Paulina Durand. Dąbrowski podtrzymywał plotki na temat ucieczki żony z zesłania, publikując listy w prasie, chroniąc przyjaciół Rosjan i myląc śledczych. W sierpniu 1865, przez Kilonię, Hamburg, Berlin, Drezno i Genewę, małżonkowie dotarli do Paryża. Zamieszkali w wynajętym mieszkaniu przy rue Fosses St.-Jacąues 20.

Pelagia przebywała w Paryżu do 1871. Brała czynny udział w Komunie Paryskiej. Na początku maja Dąbrowski odesłał ją pociągiem Czerwonego Krzyża do Londynu. Zabrała dwóch synów (Piotra Sławomira i Wacława), z trzecim, Jarosławem, była w ciąży. Starszy syn Bolesław przypuszczalnie zmarł jako dziecko. Wzięła ze sobą 300 tysięcy franków, które Komuna Paryska ofiarowała Dąbrowskiemu jaka zabezpieczenia bytu żony i synów. Tydzień później Dąbrowski zginął. Wdową zaopiekował się szwagier, Teofil Dąbrowski. Nie przyjęła propozycji zbiórki pieniężnej, którą zaproponowała Międzynarodówka. Publicznie broniła dobrego imienia męża, gdy był krytykowany za udział i decyzje podjęte w czasie Komuny Paryskiej.

Spisała pamiętnik z czasów powstania styczniowego, zesłania i emigracji, którego narracja urywa się na roku 1865.

Powrót do kraju

W połowie października 1872 Pelagia wyjechała z Londynu w towarzystwie kuzyna Karola Świdzińskiego. W Dreźnie zatrzymała się u wuja męża, Piotra Falkenhagen-Zaleskiego. Pomógł jej finansowo, przekazał środki na utrzymanie synów. Prawdopodobnie wówczas Piotr i Maria Falkenhagen-Zalescy zajęli się wychowaniem dwóch najstarszych synów Dąbrowskich. Około początku 1873 pojechała do Jasła, gdzie była nauczycielką języka francuskiego i, według Jerzego Zdrady, osobą powszechnie znaną i szanowaną. Powodem wyjazdu były problemy w komunikacji z Falkenhagen-Zaleskimi, szczególnie z Piotrem, który nie chciał, by synowie Dąbrowskich pielęgnowali pamięć o ojcu rewolucjoniście. Maria Falkenhagen-Zaleska, przywiązawszy się do młodych Dąbrowskich, broniła matce dostępu do synów. W 1880 Dąbrowska przeprowadziła się do Krakowa. Od października tego roku mieszkała z Falkenhagen-Zaleskimi, którzy na stałe przybyli do miasta. Skontaktowali Dąbrowską z miejscowymi konserwatystami.

W Krakowie pracowała jako nauczycielka języka francuskiego w szkole felicjanek przy kościele św. Andrzeja, potem w kilku prywatnych szkołach i pensjach, m.in. na pensji u Serwatowskiej i Karoliny Krynickiej. Była gospodynią (ochmistrzynią) gimnazjum żeńskiego otwartego przy ul. Wolskiej. W 1896 założył je Bronisław Trzaskowski jako pierwszą żeńską szkołę średnią w Galicji, a trzecią – po Pradze (1891) i Wiedniu (1893) – w Austro-Węgrzech. Szkoła powstała z inicjatywy Kazimiery Bujwidowej. Dąbrowska uczyła tu francuskiego. Bywa, że wskazuje się tylko na jej funkcję ochmistrzyni.

W 1902 z powodu różnicy poglądów na wychowanie religijne dziewcząt (była konserwatystką, podobnie jak Trzaskowski; stali w opozycji do Odona Bujwida, który przewodniczył grupie liberałów) Dąbrowska zrezygnowała z pracy. Przeniosła się do żeńskiego gimnazjum im. Królowej Jadwigi w Pałacu Spiskim przy Rynku Głównym nr 34, w którym uczyła i była ochmistrzynią. Mieszkała na piętrze budynku, na parterze znajdowała się szkoła. Pod koniec życia była dyrektorką tej placówki.

Przyjaźniła się z Heleną Modrzejewską. Należała do wielu stowarzyszeń działających w Krakowie.

Została pochowana na cmentarzu Rakowickim (pierwotnie w kwaterze D, od 1911 w pasie 40).

Upamiętnienie

W Teatrze Polskiego Radia 27 października 1974 miała miejsce premiera przedstawienia W burzy Władysława Terleckiego. Rolę Pelagii Zgliczyńskiej zagrała Maria Ciesielska.

Z okazji 60-lecia XXXVII Liceum Ogólnokształcącego im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie, 18 listopada 2011, szkolny Teatr Nie-Na-Żarty odegrał spektakl o życiu patrona. W rolę Zgliczyńskiej wcieliła się uczennica Agnieszka Kurzewska.

Pelagia Dąbrowska w filmie

W 1975 powstał film Jarosław Dąbrowski. W roli Pelagii wystąpiła Małgorzata Potocka, wyróżniona Nagrodą im. Zbyszka Cybulskiego.

Przypisy

  1. ↑ a b c Akt chrztu Pelagii Zgliczyńskiej , www.szukajwarchiwach.gov.pl  .
  2. ↑ a b c Zgliczyński - Katalog Powstańców Styczniowych , genealogia.okiem.pl  .
  3. ↑ a b c Marek JerzyM.J. Minakowski Marek JerzyM.J., Pelagia Zgliczyńska , Sejm-Wielki.pl  .
  4. ↑ Dąbrowska, Pelagia | Archiwum Kobiet , www.archiwumkobiet.pl  .
  5. ↑ a b Spis osób pochowanych na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (osoby pochowane do 1939 r.) , cmentarium.sowa.website.pl  .
  6. ↑ a b c d e f g h i Przegląd archiwalów związanych z zakonnym rodzeństwem z michałowickiego dworu, „Naddłubniańskie Pejzaże” (1–4 (49–52)), 2017, s. 35–43 .
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w JerzyJ. Zdrada JerzyJ., Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kraków 1973 .brak strony (książka)
  8. ↑ a b c d e f MariaM. Bruchnalska MariaM., Ciche bohaterki. Udział kobiet w powstaniu styczniowem (materjały), t. 1, Miejsce Piastowe 1933  .brak strony (książka)
  9. ↑ a b c AgnieszkaA. Rybak AgnieszkaA., Miłość ojczyzny, miłość do mężczyzny - Uważam Rze Historia , historia.uwazamrze.pl   (pol.).
  10. ↑ a b c d NataszaN. Jatczyńska NataszaN., Miłość w czasie powstania. Elbląski historyk o romantycznej stronie zrywu styczniowego, info.elblag.pl, 1484  .
  11. ↑ a b c d e WojciechW. Cedro WojciechW., Syberia w życiu polskich kobiet w XIX wieku. Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Lidii Michalskiej-Brachy, prof. UJK, Kielce 2020 .brak strony (książka)
  12. ↑ MariaM. Złotorzycka MariaM., O kobietach-żołnierzach w powstaniu styczniowym, Warszawa 1972 .brak strony (książka)
  13. ↑ Nasz Patron - Szkoła Podstawowa im. Jarosława Dąbrowskiego w Kończycach Małych , spkonczycemale.szkolna.net  .
  14. ↑ EmilE. Noiński EmilE., Aktywność społeczna Wandy z Wolskich Umińskiej (1841–1926) w świetle jej wspomnień i zapisków pamiętnikarskich, MałgorzataM. Dajnowicz, AdamA. Miodowski (red.), Ruchy kobiece na ziemiach polskich w XIX i XX w: stan badań i perspektywy, Białystok 2020, s. 73–91 .
  15. ↑ PiotrP. Kotlarz PiotrP., Kobiety styczniowego powstania , Miesięcznik internetowy WOBEC Piotr Kotlarz, 20 stycznia 2021   (pol.).
  16. ↑ MarcinM. Szymaniak MarcinM., Polskie zamachy, Otwarte, 27 marca 2019, ISBN 978-83-240-5730-6   (pol.).brak strony (książka)
  17. ↑ Mordercze lato 1862 , Rzeczpospolita   (pol.).
  18. ↑ Akt ślubu Pelagii Zgliczyńskiej i Jarosława Dąbrowskiego, nr 105/1864 , www.szukajwarchiwach.gov.pl  .
  19. ↑ a b MariuszM. Kulik MariuszM., Polski Petersburg , www.polskipetersburg.pl  .
  20. ↑ a b c d e f MariaM. Złotorzycka MariaM., Dąbrowska Pelagia, WładysławW. Konopczyński (red.), „Polski Słownik Biograficzny”, 4, 1938, s. 469 .
  21. ↑ A. Kozłowski i H.J.A.K.H.J. Mościcki A. Kozłowski i H.J.A.K.H.J. (red.), Pamiętnik X Pawilonu, Warszawa 1958 .brak strony (książka)
  22. ↑ a b c KatarzynaK. Dormus KatarzynaK., Krakowskie gimnazja żeńskie przełomu XIX i XX wieku, „Studia Paedagogica Ignatiana”, 19 (2), 2016, s. 87–103 .
  23. ↑ Tableau Gimnazjum Żeńskiego. Muzeum Krakowa, 1897  .
  24. ↑ W burzy. Aresztowanie (część 1), Encyklopedia teatru polskiego (przedstawienia).  .
  25. ↑ Teatr szkolny, „Rocznik Szkolny XXXVII Liceum Ogólnokształcącego im. Jarosława Dąbrowskiego w Warszawie”, 2011, s. 17 .