Tulipan

Wygląd przypnij ukryj Tulipan
Ilustracja
Tulipan ogrodowy
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

liliowce

Rodzina

liliowate

Rodzaj

tulipan

Nazwa systematyczna
Tulipa L.
Sp. Pl. 305. 1753
Typ nomenklatoryczny

Tulipa sylvestris L.

Zasięg
Mapa zasięgu
czerwony - zasięg naturalny, żółty - zasięg wtórny
Kwiat tulipana Morfologia (tulipan dziki) Tulipan dostojny Tulipany w ogrodzie botanicznym Araluen w Roleystone niedaleko Perth w Australii Zachodniej Tulipan Klusjusza `Lady Jane` Tulipan ogrodowy Tulipa butkovii Tulipan ogrodowy 'Purple' Tulipan Kaufmanna Tulipan turkiestański Tulipan Auchera Tulipan Greiga

Tulipan (Tulipa L.) – rodzaj roślin cebulowych należący do rodziny liliowatych. Zalicza się do niego ok. 120 gatunków i co najmniej 15 tysięcy kultywarów (odmian uprawnych). Odmiany uprawne są mieszańcami lub powstały na drodze mutacji. Naturalny obszar występowania tulipana to Europa Południowa, północna Afryka, Azja od Turcji, przez Iran, góry Pamir i Hindukusz, stepy Kazachstanu, po północno-wschodnie Chiny i Japonię.

Morfologia

Łodyga Sztywna, prosta, gładka lub owłosiona i tylko u nielicznych gatunków i odmian jest rozgałęziona i wtedy roślina tworzy kilka kwiatów np. u Tulipa biflora, Tulipa tarda, Tulipa praestans czy Tulipa turkestanica. Niektóre odmiany jednopędowe mają skłonność do tzw. staśmień (fascjacji). Najczęściej są one skutkiem zbyt wysokich temperatur w ciągu lata. Łodyga miewa od 7 do 75 cm. Ze stożka wzrostu cebuli wyrasta wiosną pęd kwiatowy z osadzonymi na nim 3-5 liśćmi. Liście Bezogonkowe, szerokie – jajowate lub eliptyczne, albo równowąskie – lancetowate. U niektórych gatunków i odmian na blaszkach liściowych między nerwami występują ciemnopurpurowe smugi lub rysunek w postaci przerywanych, nieregularnych prostokątów. U większości gatunków jednak są szarozielone i pokryte woskowym nalotem. Liczba liści wynosi zazwyczaj 3 – 5, przy czym dolny jest zawsze największy. Niekiedy poniżej kwiatu wyrastają dodatkowe małe liście, co jest niepożądane, zwłaszcza u odmian ogrodowych, gdyż bezlistna część łodygi jest wtedy skrócona. Liście wyrastają przeważnie z cebuli, choć u pewnych gatunków i odmian wyrastają naprzemianlegle, a ich wielkość zmniejsza się wraz z wysokością pędu. Owoce Trójdzielne i trójkomorowe torebki, w których może znajdować się ponad 100 nasion. Jeżeli ich zbiór nastąpi w fazie odpowiedniej dojrzałości to łatwo kiełkują i dają początek nowym roślinom. Jednak tulipany rozmnaża się generatywnie wyłącznie w celach hodowlanych, ponieważ odmiany ogrodowe nie powtarzają cech rośliny matecznej. Dlatego w produkcji ogrodniczej tulipany rozmnaża się tylko wegetatywnie – przez cebulki przybyszowe. Część podziemna Jednoroczna cebula o jajowatym kształcie. Obwód cebul u niektórych gatunków może wynosić od 3 – 4 cm, a u odmian uprawnych może dochodzić nawet do 16 cm. Cebula jest zmodyfikowanym, skróconym pędem podziemnym, składającym się z piętki i kilku mięsistych, białych łusek, które są otoczone suchą łuską okrywającą. U niektórych gatunków łuska ta jest wewnątrz owłosiona, co ma chronić cebulę przed działaniem wysokich temperatur i utratą wody. Cebule są duże, tunikowe, jednoroczne. Cebula tulipana po wydaniu kwiatu zamiera, a jej miejsce zajmuje cebula zastępcza, która wyda kwiat w roku następnym oraz kilka cebul przybyszowych o mniejszych rozmiarach, z których rośliny będą kwitnąć w dalszych latach. Kwiat Na szczycie pędu znajduje się zwykle jeden kwiat, rzadziej pęd na górze rozgałęzia się i wyrasta kilka kwiatów. Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę. Składa się on z trzech wewnętrznych i trzech zewnętrznych listków okwiatu. Długość listków waha się od 1,5 do nawet kilkunastu cm. Listki są zwykle od strony wewnętrznej błyszczące, a na zewnątrz matowe. Mogą one być jednobarwne lub z rysunkiem. Często u podstawy listki mają inaczej zabarwioną plamę, inaczej zabarwione mogą też być ich brzegi, a także zewnętrzna strona (szczególnie trzech zewnętrznych listków). U odmian ogrodowych o kwiatach pojedynczych pojawiają się czasem dodatkowe listki, zwykle częściowo zielone. Bardzo dekoracyjne są duże pręciki otaczające okazały słupek. Jest ich 6 i podobnie jak listki są one ułożone w dwóch okółkach. Na wydłużonej i trójdzielnej zalążni słupka znajduje się trójdzielne, zaokrąglone znamię, nie występuje natomiast szyjka słupka lub jest ona bardzo krótka. Skala barw kwiatów jest bardzo bogata, są kwiaty białe, żółte, różowe, czerwone i fioletowe w najrozmaitszych odcieniach tych barw, nie ma tylko tulipanów o czysto niebieskim i czarnym okwiecie. Niektóre odmiany są wielobarwne. Niektóre kwiaty lub ich części są u niektórych odmian tulipana prawie czarne. Wynika to z tego, że w czarnych miejscach następuje mieszanie się dwóch barwników, jeden z nich absorbuje część docierających promieni świetlnych, a drugi wychwytuje pozostałe promienie, obydwa barwniki nawzajem się uzupełniają. Kwiaty mogą być pojedyncze lub pełne, a ich kształt może się zmieniać – od kubkowatych, miseczkowatych i kielichowatych do złożonych form o skręconych lub zaokrąglonych listkach okwiatu. Pora kwitnienia: marzec – maj.

Biologia

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd liliowce (Liliales), rodzina liliowate (Liliaceae), podrodzina Lilioideae, plemię Tulipeae.

Pozycja w systemie Reveala (1994–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd liliowce (Liliales Perleb), podrząd Liliineae Rchb., rodzina liliowate (Liliaceae Juss.), podrodzina Tulipoideae Kostel., plemię Tulipeae Duby., rodzaj tulipan (Tulipa L.).

Niektóre gatunki

Nazwy naukowe według The Plant List

Klasyfikacja ogrodnicza

Od dawna ogrodnicy by uzyskać nowe odmiany krzyżowali różne gatunki tulipanów. Dzisiaj nie sposób już ustalić pochodzenia tych odmian. W rzeczywistości większość uprawianych tulipanów jest mieszańcami i kultywarami i określa się je wspólną nazwą tulipan ogrodowy. Uprawiane tulipany ogrodnicy dzielą na 15 grup:

  1. tulipany pojedyncze wczesne
  2. tulipany pełne wczesne
  1. tulipany Mendla
  2. tulipany Triumph
  3. mieszańce Darwina
  1. tulipany Darwina
  2. tulipany liliokształtne
  3. tulipany pojedyncze późne (Cottage)
  4. tulipany Rembrandta
  5. tulipany papuzie
  6. tulipany pełne późne (piwoniowe)
  1. Tulipa kauffmanniana Rgl.
  2. Tulipa fosteriana Hoog.
  3. Tulipa greigii Rgl.
  4. Inne gatunki tulipanów, ich odmiany i mieszańce.

Zastosowanie

Jest najczęściej uprawianą rośliną ozdobną na świecie. Uprawia się go głównie w gruncie i pod osłonami (szklarnie, tunele foliowe). Nadaje się na rabaty, na obwódki i na kwiat cięty (nie jest zbyt trwały), do ogródków przydomowych i na kwietniki. Tulipany z grupy Gatunki botaniczne i ich odmiany do ogródków skalnych. Najlepsze efekty daje uprawianie go w większych grupach.

O nazwie nadawanej nowej odmianie decydują hodowcy. Tulipanom nadano imiona Jurij Gagarin, kompozytorów Giuseppe Verdi i Antonio Vivaldi, piosenkarzy Diana Ross i Elvis Presley, żon prezydentów – Hillary Clinton, Bernadette Chirac, Maria Kaczyńska, czy piłkarza Ronaldo.

Uprawa

Historia uprawy

Tulipany zaczęto uprawiać prawdopodobnie w Persji w X wieku n.e. Dokonywano ich selekcji i krzyżowania, do dalszej uprawy wybierając cebulki okazów najładniejszych i najbardziej dorodnych. Uprawiane były w Imperium Osmańskim, wymieniają je Omar Chajjam i Rumi. Sułtan Ahmet III miał wielki ogród, w którym uprawiano wiele gatunków tulipanów, nie tylko rodzimych dla Turcji, ale także sprowadzonych z Iranu i Azji Środkowej.

Uważa się, że do Europy Zachodniej tulipany zostały sprowadzone w 1554 roku przez Oghiera Ghiselin de Busbecq, ambasadora Imperium Osmańskiego na dworze Ferdynanda I, nie jest to jednak pewne. Wiadomo natomiast na pewno, że Charles de L’Écluse (zwany Clusjusem) w 1573 r. uprawiał je w ogrodzie botanicznym w Wiedniu, a od 1594 r. w ogrodzie botanicznym Uniwersytetu w Lejdzie w Holandii. Ten rok uważany jest za początek rozwoju przemysłu tulipanowego w Holandii. Clusjus w dużej mierze przyczynił się do rozprzestrzenienia uprawy tulipanów, on też napisał o nich pierwsze prace naukowe. W 1596 i 1598 skradziono z jego ogrodu ponad 100 cebulek tulipanów.

Pod koniec drugiej połowy XVI wieku zachodnią Europę (przede wszystkim Holandię) ogarnęło tulipanowe szaleństwo (tulipomania). Ponieważ ich ceny gwałtownie rosły, zaczęto je skupywać w nadziei jeszcze droższego odsprzedania. W 1637 roku tulipan 'Semper Augustus' został sprzedany za astronomiczną wtedy kwotę 13 tysięcy guldenów. Niektóre z cebulek były warte kamienicy w Amsterdamie. Zakupy cebulek za tak wygórowane ceny nie opłaciły się i doprowadziły do ruiny finansowej niektórych kupców (bańka spekulacyjna). Od tego czasu jednak Holandia stała się światowym potentatem w uprawie tulipanów i posiada ich stałą wystawę w Keukenhof. W ogrodzie w Keukenhof kwitnie wiosną ponad 7 mln tulipanów należących do różnych gatunków i ogromnej liczby kultywarów.

Udział w kulturze

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965   (ang.).
  2. ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001–   (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. .
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Krystyna Oszkinis: Kwiaty od A do Z. 1979, s. 224-225.
  5. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). .
  6. ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Tulipa. The Compleat Botanica. . (ang.).
  7. ↑ The Plant List. Tulipa. .
  8. ↑ a b c Bolesław Chlebowski, Kazimierz Mynett: Kwiaciarstwo. Warszawa: PWRiL, 1983. ISBN 83-09-00544-X.brak strony w książce
  9. ↑ a b c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
  10. ↑ Ten tulipan to „Maria Kaczyńska” , www.tvn24.pl  .
  11. ↑ Praca zbiorowa: Program ochrony roślin ozdobnych na lata 2003-2005. Syngenda Seeds. ISBN 83-85982-72-8.brak strony w książce
  12. ↑ a b Christenhusz, Maarten J.M.; Govaerts, Rafaël; David, John C.; Hall, Tony; Borland, Katherine; Roberts, Penelope S.; Tuomisto, Anne; Buerki, Sven; Chase, Mark W.; Fay, Michael F. (2013). „Tiptoe through the tulips – cultural history, molecular phylogenetics and classification of Tulipa (Liliaceae)”. Botanical Journal of the Linnean Society 172 (3): 280–328
  13. ↑ Brain Mathew/Turhan Baytop 1984, The bulbous plants of Turkey. Frome; Batsford, 100
  14. ↑ Richard Wilford, Tulips. Species and hybrids for the gardener (Portland, Timber Press), 53
  15. ↑ E. S. Forster (trans. et ed.), The Turkish Letters of Ogier Ghiselin de Busbecq (Oxford 1927
  16. ↑ How A Turkish Blossom Enflamed the Dutch Landscape. .
  17. ↑ Źródło: Podręcznik Przyroda klasa 6 wydawnictwo: WSiP
  18. ↑ Ogród w Keukenhof. . .
  19. ↑ Pavord, Anna. 1999. The Tulip. Bloomsbury Publishing Plc. ISBN 1-58234-013-7 s. 31
  20. ↑ Meaning of Flowers. .
  21. ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

Kontrola autorytatywna (takson):Encyklopedia internetowa: Identyfikatory zewnętrzne: