Filozofia fizyki
Wygląd przypnij ukryjFilozofia fizyki – dział filozofii nauki oraz filozofii przyrody analizujący zagadnienia filozoficzne wytworzone przez fizykę, takie jak:
- ontologiczny status jej pojęć,
- metodologiczny status jej hipotez i modeli,
- filozoficzne konsekwencje jej odkryć.
Fizyka przed uformowaniem się w nowożytnej postaci (rewolucja naukowa) była dziedziną filozofii, przez co rozważania zaliczane potem do filozofii fizyki sięgają początków obu dziedzin, występując np. u filozofów przedsokratejskich. Początków samodzielnej filozofii fizyki można dopatrywać się w XVII wieku, kiedy to uformowana już nauka matematyczno-empiryczna wywołała pewne dyskusje nad jej podstawami i implikacjami teologicznymi. Dalsze stulecia przyniosły kontynuację tych debat oraz otworzyły nowe, związane z demonem Laplace’a, fizyką statystyczną, kosmologią i fizyką kwantową; w XXI wieku większość z nich pozostaje otwartych.
Filozofia fizyki jest uprawiana zarówno w ramach instytucji filozoficznych, jak i przez zawodowych fizyków, np. w ich twórczości popularyzatorskiej. Obie formy aktywności oddziaływały na badania w samej fizyce fundamentalnej – m.in. doprowadziły do sformułowania hipotez jak zasada Macha i przez to ogólnej teorii względności, innych teorii grawitacji, modeli kosmologicznych oraz inspirowały badania nad splątaniem kwantowym, np. twierdzenie Bella. Pobudki filozoficzne bywają używane jako heurystyka w wyborze kierunku badań, np. konkurencyjnych teorii kwantowej grawitacji. Mimo to zdarzali się fizycy krytyczni do filozofii i negujący klasyfikację tych rozważań jako filozoficznych.
Twórczość na pograniczu filozofii i fizyki bywała nagradzana Nagrodą Templetona – wśród wyróżnionych było co najmniej 10 fizyków, konkretniej Carl Friedrich von Weizsäcker, Paul Davies, Freeman Dyson, John Polkinghorne, George Ellis, Charles Townes, John D. Barrow, Michał Heller, Bernard d’Espagnat i Frank Wilczek.
Zakres
Czas to przedmiot szeregu debat filozoficznych. Dyskutowano jego samodzielność (substancjalność), przyczyny jego asymetrii (strzałka czasu) i jej konsekwencje, np. dla możliwości podróży wstecz w czasie. Rozważano też, czy czas miał początek i czy jest to problem rozstrzygalny. Niektórzy fizycy i filozofowie – jak Julian Barbour – uznawali czas za iluzję.
Przykłady problemów z pogranicza fizyki i filozofii to:
- natura przestrzeni i czasu – spory Newtona z Leibnizem o samodzielność (substancjalność) tych obiektów, kontynuowane potem przez Berkeleya, Macha, Einsteina i niektórych teoretyków kwantowej grawitacji;
- strzałka czasu – zależność między zjawiskami asymetrycznymi czasowo a teoriami fundamentalnymi, które są czasowo symetryczne; poglądy na ten temat prowadziły do hipotez jak mózg Boltzmanna, a także różniły Stephena Hawkinga i Rogera Penrose’a;
- możliwość cofania się w czasie i przyczynowości wstecznej (retrokauzacji), np. status modeli jak metryka Gödla i doświadczenia Wheelera z opóźnionym wyborem w obliczu paradoksu dziadka;
- interpretacje mechaniki kwantowej – dominująca przez dekady interpretacja kopenhaska spotykała się z krytyką, m.in. przez współtwórców tej teorii jak Albert Einstein, Louis de Broglie i Erwin Schrödinger; stąd różne teorie zmiennych ukrytych, m.in. teoria fali pilotującej, a potem też pozbawiona zmiennych ukrytych interpretacja Everetta i inne;
- logiki kwantowe, znajdujące się na pograniczu filozofii i fizyki matematycznej;
- aspekty kosmologii – argumenty za i przeciw hipotezom trudnym do rozstrzygnięcia empirycznie jak nieskończona przestrzeń i czas, Wieloświat, hipoteza symulacji czy niektóre zasady antropiczne;
- szerszy problem demarkacji w fizyce, np. falsyfikowalność modeli kwantowej grawitacji i niektórych teorii unifikacyjnych jak teoria strun;
- perspektywy „teorii wszystkiego”.
Oprócz tego do osiągnięć fizyki odwołują się niektóre inne spory filozoficzne, np. o istnienie wolnej woli czy Stwórcy. Przykładowo:
- determinizm obecny w mechanice klasycznej oraz indeterminizm standardowej mechaniki kwantowej bywały używane jako argumenty zarówno przeciwko istnieniu wolnej woli (inkompatybilizm), jak i za nim (pewne formy kompatybilizmu);
- interpretacje Wielkiego Wybuchu jako początku czasu, antropiczne koincydencje oraz samo istnienie poznawalnych praw fizyki bywały używane jako dowody na istnienie Boga, wpisujące się w tradycje argumentów kosmologicznych oraz teleologicznych. Rozumowania te krytykowano jako błędne metodologicznie koncepcje Boga luk;
- pewne modele Wielkiego Wybuchu – usuwające początkową osobliwość jak model Hartle’a-Hawkinga – bywały używane jako argumenty przeciwko istnieniu Boga; Stephen Hawking twierdził, że jego hipoteza odpowiada na pytanie Leibniza.
Przedstawiciele i ich wpływ
Filozofii fizyki bywają poświęcone osobne zespoły badawcze oraz towarzystwa naukowe prowadzące własne czasopisma. Niektóre uczelnie w Wielkiej Brytanii i USA otworzyły też łączone studia fizyczno-filozoficzne, zarówno na poziomie licencjackim, jak i magisterskim; wśród tych uczelni są:
- Uniwersytet Oksfordzki,
- King’s College London,
- University of York,
- University of Bristol,
- University of Sheffield,
- University of Lincoln,
- University of Nottingham,
- Columbia University.
W Polsce powstały dwa główne ośrodki filozofii fizyki:
- Kraków – na Uniwersytecie Jagiellońskim prowadzono jej kurs i zajmowała się nią część pracowników jak Tomasz Placek oraz ludzie związani z Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych jak Łukasz Lamża, Michał Heller i jego uczniowie – Tadeusz Pabjan i Wojciech Grygiel;
- Warszawa – na Uniwersytecie Warszawskim filozofię czasu uprawiał Zdzisław Augustynek, a interpretacją fizyki kwantowej zajmował się między innymi Czesław Białobrzeski.
Filozofią fizyki zajmowali się też Witkacy i Andrzej Łukasik (UMCS).
Niektórzy fizycy wypowiadali się chłodno o filozofii – przykłady to Richard Feynman, Stephen Hawking, Neil deGrasse Tyson, Lawrence Krauss czy Andrzej Dragan. Inni podkreślali, że ta działalność bywa owocna i czasem inspiruje ich prace; przykłady bezpośrednich polemików to Sean Carroll, Lee Smolin i Carlo Rovelli. Wszyscy trzej wyrazili też opinię, że problemy w kwantowaniu grawitacji mogą wynikać z marginalizacji filozofii i badań nad fundamentami fizyki kwantowej.
Przypisy
- ↑ filozofia fizyki, Encyklopedia PWN .
- ↑ JanJ. Chwedeńczuk JanJ., Interpretacje teorii kwantów, pismo „Delta”, deltami.edu.pl, grudzień 2018, ISSN 0137-3005 (pol.).
- ↑ Łukasz Lamża, Wyjaśnić wszystko, „Tygodnik Powszechny”, 8 marca 2021 .
- ↑
Zespół filozofii fizyki na Uniwersytecie Oksfordzkim .
- ↑ Philosophy of Physics at LSE, London School of Economics, lse.ac.uk .
- ↑ Philosophy of Physics Society
- ↑ Physics and Philosophy .
- ↑ MSt in Philosophy of Physics .
- ↑ Physics & Philosophy BSc .
- ↑ BSc (Hons) Physics with Philosophy .
- ↑ BSc Physics and Philosophy .
- ↑ Physics with Philosophy BSc .
- ↑ BSc (Hons) Physics with Philosophy .
- ↑ Physics and Philosophy BSc .
- ↑ Master of Arts in the Philosophical Foundations of Physics .
- ↑ Filozofia fizyki – karta opisu przedmiotu, uj.edu.pl .
- ↑ prof. dr hab. Tomasz Placek, O mnie, Instytut Filozofii UJ, uj.edu.pl .
- ↑ Augustynek Zdzisław, Encyklopedia PWN .
- ↑ RafałR. Demkowicz-Dobrzański RafałR., Witkacy i fizyka, pismo „Delta”, deltami.edu.pl, marzec 2019, ISSN 0137-3005 (pol.).
- ↑ dr hab. Andrzej Łukasik, umcs.pl .
- ↑ Tomasz Miller, Pan raczy żartować, panie Dragan!, kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 13 grudnia 2019 .
- ↑ Why Talk to Philosophers? Part I., Rotman Institute of Philosophy, rotman.uwo.ca, 20 czerwca 2014 .
- ↑ Sean Carroll, Physicists Should Stop Saying Silly Things about Philosophy, preposterousuniverse.com, 23 czerwca 2014 .
- ↑ Sean M. Carroll, A Brief History of Quantum Mechanics, kanał Royal Institution na YouTube, 6 lutego 2020 .
- ↑ Why Talk to Philosophers? Part III., Rotman Institute of Philosophy, rotman.uwo.ca, 25 czerwca 2014 .
- ↑ Carlo Rovelli on Philosophy and Physics, Philosophy Bites, 29 listopada 2015 .
Literatura dodatkowa
- Wojciech Grygiel, Stephena Hawkinga i Rogera Penrose’a spór o rzeczywistość, Copernicus Center Press, Kraków 2014, ISBN 978-83-7886-106-5.
- Werner Heisenberg, Fizyka a filozofia, tłum. Stefan Amsterdamski, Książka i Wiedza, Warszawa 1962.
- Michał Heller, Filozofia kosmologii, Copernicus Center Press, Kraków 2013, ISBN 978-83-7886-020-4.
- Tadeusz Pabjan, Eksperymentalna metafizyka. Johna S. Bella filozofia mechaniki kwantowej, Copernicus Center Press, Kraków 2011, ISBN 978-83-6225927-4.
- David Wallace, Filozofia fizyki. Krótkie Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, tłum. Wojciech Sady, Łódź 2022, ISBN 978-83-8220956-3.
Linki zewnętrzne
Polskojęzyczne- Michał Heller, Filozofia fizyki przed nowym millenium, „Filozofia Nauki” 4/2, 7-15, 1996 .
- Andrzej Staruszkiewicz, Filozofia fizyki teoretycznej Einsteina i Diraca, „Foton” .
- Wojciech Grygiel, Filozofujący fizycy, kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 28 lipca 2011 .
- FiFA – Fizyka i filozofia analityczna, facebook.com – grupa dyskusyjna w serwisie Facebook poświęcona filozofii fizyki.
- David Z. Albert, Philosophy of Physics, Britannica Online .
- Foundations of Physics, springer.com – czasopismo poświęcone fizyce fundamentalnej oraz jej filozofii.
- Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics, sciencedirect.com – czasopismo poświęcone historii i filozofii fizyki nowożytnej.
- Physics, philosophy of (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com .
| ogólne |
| ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| szczegółowe |
| ||||||||||||||
| powiązane dyscypliny |
|
| główne działy fizyki | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| według zjawisk |
| ||||||||||||||||||
| według skali |
| ||||||||||||||||||
| mechanika teoretyczna |
| ||||||||||||||||||
| teoria pola |
| ||||||||||||||||||
| interdyscy- plinarne |
| ||||||||||||||||||
| inne specjalności |