Lis (herb szlachecki)
W dzisiejszym świecie Lis (herb szlachecki) stał się tematem dużego zainteresowania i debaty. Dzięki różnym aspektom i konsekwencjom Lis (herb szlachecki) zdołał przyciągnąć uwagę ekspertów i ogółu społeczeństwa. Od jego powstania po konsekwencje dla współczesnego społeczeństwa, Lis (herb szlachecki) zaznaczył się przed i po w różnych obszarach. W tym artykule zbadamy różne aspekty Lis (herb szlachecki), zagłębiając się w jego przyczyny, skutki i możliwe rozwiązania. Bez wątpienia Lis (herb szlachecki) stanowi wyzwanie dla ludzkości, ale także okazję do refleksji i poszukiwania alternatyw, które przyczyniają się do jego zrozumienia i ostatecznego rozwiązania.
 Herb Lis | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Lis, Orzy orzy, Strzępacz |
| Alternatywne nazwy |
Bzura, Lisowie, Lisy, Lysowye, Murza, Mzura, Orzi-Orzi, Strempac, Vulpes, Vulpis[1][2][3] |
| Pierwsza wzmianka | |
Lis – polski herb szlachecki, noszący zawołania Lis, Orzy orzy, Strzępacz[4]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[1]. Lis jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[5].
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi krakowskiej oraz na Śląsku i Mazowszu[6]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Lis, należy wymienić Sapiehów[7] oraz Giebułtowskich[8].
Lisa używał też Adam Stefan Sapieha[9].
Opis herbu
Opis historyczny
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[1]:
Lysowye, que cuspidem sagitte albam cum duabus sagittis albis in campo albo et vulpem in galea defert. Ex Polonicis militibus ortum ducens; in ea viri parum facundi.
Po przetłumaczeniu:
Lisowie, którzy biały wierzchołek strzały z dwoma strzałami białymi w polu białym i lisa w hełmie noszą. Polscy rycerze, wśród których mało osób elokwentnych.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne min. Bartosza Paprockiego, Marcina Bielskiego, Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Wojciecha Kojałowicza opisuje herb[10]:
Ma być strzała biała w polu czerwonem, dwa jelca na niej, tak ułożone, że się zdadzą jakby dwa krzyże, nad hełmem lis z korony niby wyskakujący, tylnych u niego nóg nie widać, ogon tylko zadarty, nogi przednie wzniesione, sam głową w lewą tarczy obrócony.
Legenda herbowa. Zowie się herb ten Lis, że się dawniejsi przodkowie samą liszką na tarczy herbowali, a gdy przyszli za znacznymi zasługami do strzały, liszkę na hełm wynieśli. Ta odmiana, powiedają, że się stała w roku 1058 za Kazimierza I króla polskiego. Gdy albowiem pod Sochaczewem nad rzeką Bzurą czy Mzurą przodek tego domu z niewielką garsztką ludzi, Jadźwingów i Litwę, tamten kraj bezpiecznie pustoszących, wkoło opasał, hasło im albo znak dał przez strzałę bystro i wysoko ogniem siarczystym wysadzoną, którą postrzegłszy ci, co w tyle zasadzeni byli, wielkim impetem na nieprzyjaciela natarli, on też z drugiej strony na czele stanąwszy, potrwożonym niespodzianą inkursyją ciężkim się stawił tak, że ich wkrótce złamał i zwycięstwo otrzymał. Za to heroiczne dzieło strzałę mu na tarczy nadano, a herb ten Bzura czy Mzura zwać od miejsca potyczki poczęto i samegoż tego zwycięskiego rycerza, które imię i na syna się jego zlało.
Opis współczesny
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym rogacina dwa razy przekrzyżowana, srebrna.
W klejnocie pół lisa czerwonego wspiętego.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza
Najwcześniejsze wzmianki
Herb pochodzi ze średniowiecza (istnieje co najmniej od 1282 r.)[potrzebny przypis]. W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Lisów miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie[11]. W wyniku unii horodelskiej w 1413 roku herb został przeniesiony na Litwę[5]. Najstarsza znana pieczęć pochodzi z 1306 roku, należy do Mikołaja Lisa, wojewody krakowskiego[12].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[1].
Herb ten wywodzi się z dawnego znaku własnościowego – podwójnego krzyża ze strzałą, który występuje na najstarszej pieczęci komesa Stefana z Wierzbna z 1226 roku[12]
W bitwie pod Grunwaldem, małopolski ród Lisów, wystawił własną chorągiew[potrzebny przypis].
Etymologia
Najprawdopodobniej od apelatywu lis (łac. vulpes, vulpis), poświadczonego we wspomnianym wcześniej, łacińskim opisie herbu Jana Długosza. Opis tak dawny pozwala stwierdzić, że jeszcze za życia Długosza godło herbu uważane było za[2]:
(...) cuspidem sagitte albam cum duabus sagittis albis in campo albo et vulpem in galea defert.
Wynika z niego, że zasadniczo herb stanowiła strzała przekrzyżowana dwukrotnie, natomiast umieszczenie lisa w klejnocie świadczyć mogło o wtórnym przybraniu tego znaku do już istniejącej odimiennej proklamacji. Łacińska nazwa Vulpianus, użyta przez Długosza jako jedna z łacińskich wersji nazwy domu i rodu Lisów, nie ma potwierdzenia w słownikach łacińskich jako przymiotniku tworzony od apelatywu vulpes. Została ona prawdopodobnie stworzona przez Długosza specjalnie dla celów heraldycznych, dla określenia „przynależny do rodu Lisów”[2].
O niewątpliwym związku nazwy osobowej Lis z nazwą herbu informuje literatura; Mikołaj, wojewoda krakowski, określany przez źródła przydomkiem Lis i używający pieczęci ze znakiem strzały przekrzyżowanej (1263–1312), a także komes Mikołaj Lis, sędzia sandomierski (1295–1312)[2].
Legenda herbowa
W roku 1058 Kazimierz Odnowiciel w pościgu za pustoszącymi kraj Litwinami i Jadźwingami doszedł pod Sochaczew. Wysłany na zwiad z garstką żołnierzy rycerz z rodu Lisów natrafił nad rzeką na silny oddział nieprzyjaciół. Nie mogąc atakować, przemyślnie wystrzelił wysoko zapaloną strzałę, wzywając posiłki. Pomoc wkrótce nadeszła i wziętych w dwa ognie nieprzyjaciół pokonano bez trudu. Wdzięczny Kazimierz Odnowiciel nadał dzielnemu rycerzowi herb ze strzałą w tarczy, jego dawny znak – lis – został umieszczony w klejnocie[potrzebny przypis]. Zapis legendy: Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, T. VI, 125
Herbowni
Lista Tadeusza Gajla
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[13]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[14] (443 nazwiska[15]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Lis. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Lis[15]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Odmiany
Odmiany arystokratyczne herbu Lis      |
 |
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
- ↑ a b c d Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 22 (pol.).
- ↑ a b c d Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 29, ISBN 83-85579-73-7 .
- ↑ Juliusz Karol Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Cz. II, Księgarnia Antykwarska B. Bolcewicza, 1906, s. 184 .
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 128, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ a b Władysław Semkowicz (red.), Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. I & II, Lwów, Warszawa: Towarzystwo Heraldyczne, 1914, s. 54.
- ↑ Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 128, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. VIII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 241–277 .
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 110–111 .
- ↑ Roman Bogacz, Książę niezłomny: kardynał Adam Stefan Sapieha, Wyd. UNUM, 2001, s. 10, ISBN 978-83-87022-70-9 (pol.).
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 124–130 .
- ↑ Jan Długosz: Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, ks. IX. Kraków: 1867-1870, s. 259.
- ↑ a b Andrzej Kulikowski: Wielki herbarz rodów polskich. Warszawa: Świat Książki, 2005, s. 238–240. ISBN 83-7391-523-0.
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
Bibliografia
- Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, cz. II, Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. . (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. . (pol.).
| Herby | |
|---|---|
| Elementy herbu | |
| Oznaki godności | |
| Inne | |
| Działy heraldyki |
