Mamutowiec olbrzymi

Nie mylić z: mamutem.

Mamutowiec olbrzymi

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	iglaste
Rząd	cyprysowce
Rodzina	cyprysowate
Rodzaj	mamutowiec
Gatunek	mamutowiec olbrzymi
Nazwa systematyczna
Sequoiadendron giganteum (Lindl.) J.Buchh. Amer. J. Bot. 26: 536 1939[3]
Synonimy Gigantabies wellingtoniana (Seem.) J. Nelson Sequoia gigantea (Lindl.) Decne. Sequoia washingtoniana Sudw. Sequoia wellingtonia Seem. Steinhauera gigantea (Lindl.) Kuntze ex Voss Taxodium giganteum (Lindl.) Kellogg & Behr Taxodium washingtonianum Winslow Taxodium washingtonium Winsl. Washingtonia americana Gordon Washingtonia californica Winslow Washingtonia gigantea (Lindl.) Carrière Wellingtonia californica Sarg. Wellingtonia gigantea Lindl. Wellingtonia pendula Briolay-Goiffon ex Carrière[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]
zagrożony
Zasięg
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Mamutowiec olbrzymi, sekwojadendron, sekwoja olbrzymia, mamutowe drzewo, welingtonia^[a] (Sequoiadendron giganteum) – gatunek drzew iglastych, wyróżniających się potężnymi rozmiarami. Osiągają wiek 2000-3500 lat. Współczesne drzewa dorastają do 95 m wysokości i 10 m średnicy (z Parku Narodowego Sekwoi w Kalifornii znane są pnie drzew ściętych w XIX wieku, o średnicy 12 m i wysokości szacowanej na 135 m). Do gatunku tego należą jedne z najwyższych drzew świata, obok eukaliptusa królewskiego i sekwoi wieczniezielonej. Do Europy pierwsze mamutowce sprowadzono ok. połowy XIX wieku. Są często uprawiane jako drzewa ozdobne w parkach, wymagają klimatu łagodnego, morskiego, są wrażliwe na mróz. W Polsce przemarzają, dlatego większość okazów rośnie w zachodniej części kraju.

Poza rdzenną ludnością indiańską ludźmi, którzy jako pierwsi zetknęli się z potężnymi mamutowcami, byli najwyraźniej członkowie wyprawy Josepha Walkera w 1833 roku, którzy przechodząc na północ od doliny Yosemite musieli przejść przez lasy z mamutowcami, zwane Merced i Toulumne. Jednak istotne skutki dla nauki miało spotkanie z tymi drzewami jednego z poszukiwaczy złota w 1852 roku^[5]. Wielkie drzewa szybko stały się sławne. Jeszcze w tym samym roku materiały zielnikowe trafiły do Alberta Kellogga z California Academy of Sciences. On też zdradził lokalizację drzew Williamowi Lobbowi, który z zebranymi materiałami pojechał w 1853 roku do Anglii. Tam jeszcze przed końcem tego roku John Lindley opisał gatunek pod nazwą Wellingtonia gigantea. Zirytowało to amerykańskich botaników, bowiem nazwa upamiętniała brytyjskiego wojskowego – Arthura Wellesleya, księcia Wellington, poza tym nadana została przez Anglika, który nie widział drzew na oczy. Szczęśliwie dla nich Lindley zrobił błąd, bowiem nazwa rodzaju Wellingtonia została użyta wcześniej w 1840 roku w odniesieniu do rodzaju roślin z rodziny sabiowatych. W zamieszaniu skorzystał francuski botanik – Joseph Decaisne, który w 1854 opisał gatunek jako Sequoia gigantea. Wyprzedził Amerykanów (m.in. Kelloga), którzy gatunek opisali pod nazwą Taxodium giganteum w 1855. Mimo zyskanej popularności nazwa autorstwa Decaisne okazała się także niezgodna z zasadami nomenklatury botanicznej (wcześniej użyta została przez Stephana Endlichera do określenia jednej z odmian sekwoi wieczniezielonej Sequoia sempervirens). W tej sytuacji przyjęta została (początkowo z silnymi oporami, wynikającymi z przyzwyczajenia do wyróżniania dwóch gatunków sekwoi) diagnoza amerykańskiego botanika Johna Buchholza z 1939, który wyodrębnił ten gatunek w ramach monotypowego rodzaju Sequoiadendron jako S. giganteum^[6].

Występują dziko tylko na terenie wąskiego pasa o długości ok. 400 km, biegnącego pomiędzy 1500–2500 m n.p.m. wzdłuż zachodnich stoków gór Sierra Nevada w Kalifornii^[7].

Poza naturalnym zasięgiem gatunek został szeroko rozpowszechniony jako roślina ozdobna i kolekcjonerska^[8].

Pokrój

Korona jest gęsta, w młodości stożkowata, z czasem wąskocylindryczna^[9]. U starszych okazów konary wyrastają dopiero na dużej wysokości nad ziemią, z wiekiem rosną nieregularnie. Gałęzie rozpostarte są horyzontalne lub lekko opadają, ze wzniesionymi końcówkami.

Pień

Prosty, u nasady wyraźnie rozszerzony, w dolnej części zwęża się wyraźnie, wyżej nieznacznie. Kora cynamonowoczerwona, uderzająco miękka i gruba (do 50–60 cm^[7]), określana jako gąbczasta^[10]. Na starych drzewach jest głęboko bruzdowana i spękana, włóknista, łuszcząca się płatami. Młode pędy barwy zielonkawoszarej, z czasem brązowieją^[9] są bardzo sztywne i mocne^[8]. Największy obecnie osobnik tego gatunku, drzewo o nazwie "General Sherman Tree", rośnie na terenie leżącego w górach Sierra Nevada, Narodowego Parku Sekwoi. Drzewo to przy wysokości 84 m i średnicy pnia 8 m waży około 1200 ton. Objętość drewna tego drzewa (miąższość), wynosząca 1487 m³, odpowiada mniej więcej miąższości drewna ze świerków rosnących na powierzchni ponad hektara (najbardziej zasobne w Polsce drzewostany świerka istebniańskiego osiągają ok. 1200 m³ na 1 hektar).

Liście

Ciemnozielone lub niebieskawozielone igły, niekiedy błyszczące, po roztarciu wydzielają zapach^[8]. Ułożone spiralnie w trzech podłużnych szeregach^[11]. Osiągają ok. 3–6 (czasem do 10) mm długości^[10][8], są łuskowate, lancetowate lub szydlaste, ostro zaostrzone, na wierzchu płaskie, a pod spodem z rowkiem. Na starszych częściach pędów przylegają do gałęzi, a w strefie wierzchołkowej wyraźniej odstają^[8]. Zaschnięte liście długo utrzymują się na pędach^[11].

Szyszki

Kwiaty rozdzielnopłciowe, przy czym rośliny są jednopienne – kwiatostany męskie i żeńskie powstają pojedynczo na końcach pędów tych samych okazów, czasem te drugie wyrastają parami^[8]. Kwiatostany męskie są owalne i białawe^[12], 4–8 mm długie, zbudowane z 12-20 sporofili, rosną zawsze pojedynczo na końcach pędów. Szyszki żeńskie wyrastają na najpierw wzniesionych, a później zwisających szypułach^[9], stale grubiejących w trakcie dojrzewania nasion^[11]. Mają kształt elipsoidalny o długości od 4 do 9 cm, i szerokości do 5 cm, zbudowane są z 25-45 silnie zdrewniałych i silnie przylegających łusek^[11][9]. Pomarszczone tarczki na łuskach szyszkowych z wyraźnym ciernistym wyrostkiem^[9].

Nasiona

Ułożone po kilka (od 3 do 9) na każdej łusce^[11]. Są jasnobrązowe^[13], spłaszczone i wąsko, asymetrycznie oskrzydlone. Osiągają długość 3–6 mm^[9][10].

• 
  Nasada pnia
• 
  Liście
• 
  Rozwijające się kwiatostany męskie
• 
  Dojrzałe szyszki żeńskie po wysypaniu nasion

Drzewa tego gatunku dożywają do ok. 3,5 tys. lat^[11]. W odpowiednich warunkach rosną szybko, osiągając ponad 21 m w ciągu 17 lat^[12], 50 m w wieku ok. 100 lat^[10]. Corocznie drzewo jest wyższe o ok. 45–60 cm. Średnica pnia może przyrastać o 5–10 cm rocznie^[12]. Kwitnienie trwa od marca do kwietnia^[8]. Szyszki osiągają pełną wielkość jesienią w następnym roku od powstania, dojrzewają w trzecim roku, po czym po wysypaniu nasion długo wiszą jeszcze na drzewie (w ojczyźnie nawet do 20^[11]–30 lat^[12]). Nasiona do skiełkowania pobudzane są w wyniku działania ognia^[10]. Siewka ma 3—5 liścieni^[13].

W obrębie naturalnego zasięgu rośnie w lasach mieszanych na wysokościach od 900 do 2700 m n.p.m. w towarzystwie jodeł olbrzymich, cedrzyńców kalifornijskich, sosen żółtych i daglezji zielonych^[11]. Mamutowiec dobrze rośnie na głębokich glebach dobrze drenowanych. Ma zdolność penetracji niekorzystnej warstwy powierzchniowej do głębszej warstwy o korzystnych warunkach. Odpowiedzią na tę możliwość jest dodatni wzrost, gdy penetracja korzeni w głąb jest realizowana. Mamutowce posadzone w różnych częściach świata rosną szybko zarówno w glinie, żwirze, glebach torfowych, a nawet w jałowych glebach zasadowych (pH 7,6 do 8,5).

Drzewa są bardzo odporne na działanie wiatru, ale wrażliwe są i często uszkadzane przez uderzenia piorunów, przy czym zdarza się, że w wyniku wyładowania elektrycznego całe drzewa zdają się „eksplodować”^[10].

Drewno

Czerwonawe, lekkie i miękkie, a przy tym bardzo trwałe – pozostaje zdrowe nawet u okazów padłych tysiąc lat temu^[11]. Jest jednak kruche i trudne do obróbki^[11].

Gatunek Sequoiadendron giganteum reprezentuje monotypowy rodzaj Sequoiadendron Buchholz, Amer. J. Bot. 26: 536. Jul 1939^[14]. Rodzaj ten jest jednym z trzech w obrębie podrodziny Sequoioideae z rodziny cyprysowatych (Cupressaceae)^[15]. W dawniejszych systemach rodzaj zaliczany był do rodziny cypryśnikowatych (Taxodiaceae)^[16], która jako takson parafiletyczny nie jest już wyróżniana^[2]. Powiązania filogenetycznie między trzema współczesnymi rodzajami podrodziny Sequoioideae są niejasne i rozmaicie przedstawiane. Część analiz genowych świadczy o tym, że kladem bazalnym w obrębie tej grupy jest rodzaj metasekwoja, według innych mamutowiec, czasem więc relacja przedstawiana jest w formie politomii^[15][13].

Powiązania filogenetyczne rodzaju w obrębie rodziny cyprysowatych^[15]

Odmiany uprawne

Jeszcze w XIX wieku wyróżniono dwie odmiany^[12]:

• 'Aureum' – bardzo rzadko spotykana, rośliny wolno rosnące, z gęstymi pędami, których najmłodsze części są jasnożółte.
• 'Pendulum' – rzadko spotykana, rośliny z odgałęzieniami bocznymi rosnącymi niemal pionowo ku dołowi, z liśćmi ściśle przylegającymi do pędów.

Ze względu na majestatyczne rozmiary i rzadkość występowania drzewa tego gatunku budziły od początków ich odkrycia duże zainteresowanie. W ich ochronę od początku angażowali się prezydenci Stanów Zjednoczonych^[8]. Mimo to od odkrycia do 1955 roku były przedmiotem intensywnej eksploatacji. Poza tym pogorszyły warunki dla naturalnego odnowienia tego gatunku działania zmierzające do ograniczenia zagrożenia pożarowego, wiążące się z wprowadzaniem do lasów gatunków podszytowych^[4]. Obecnie ok. 90% zasobów tego gatunku znajduje się pod ochroną prawną^[4].

Gatunek jako roślina ozdobna sadzony jest w Europie^[8][12][9] oraz w Chinach^[13]. Najstarsze okazy sprowadzone i posadzone zostały w Wielkiej Brytanii w 1854^[12]. Dzięki powszechnemu zainteresowaniu jakie gatunek ten wzbudził w XIX wieku, szybko został rozpowszechniony w europejskich parkach i ogrodach botanicznych. Ze względu na wrażliwość na mróz doskonale rosną okazałe dziś drzewa w Europie Południowej i Europie Zachodniej^[12] (na wschodzie po wybrzeża Morza Czarnego), w Europie Środkowej w Austrii i na Słowacji^[9].

W Polsce może być uprawiany na obszarach pod silniejszymi wpływami klimatu morskiego – w zachodniej części kraju. I tu jednak drzewa przemarzają. Obumarł m.in. największy w okresie przedwojennym okaz rosnący w parku przy Pałacu Kłanino^[17] (zaszkodziły mu surowe zimy z końca lat 20. i 30 XX wieku. Podobny los spotkał kolejny pod względem wielkości okaz w Glinnej, który osiągnął 4,5 m obwodu i 38 m wysokości^[11]. Po obumarciu tego drzewa największe w Polsce drzewo tego gatunku rośnie w Brwicach (zachodniopomorskie). W 1983 jego wiek określono na 88 lat, więc rośnie od 1895 roku^[18]. W 2014 roku miał 26,6 m wysokości, a obwód pnia (na wysokości 1,3 m) wynosił 3,73 m^[19]. Drzewo jest pomnikiem przyrody^[20].

Wymagania

Dobrze rośnie tylko tam, gdzie zimy są łagodne, a lata ciepłe i wilgotne. Ze względu na wrażliwość na niskie temperatury, w warunkach środkowoeuropejskich zwłaszcza młode okazy wymagają okrywania na zimę^[9].

Rozmnażanie

Z nasion wysiewanych w szklarni^[9], przy czym mamutowce olbrzymie w Polsce wydają ułamek procenta nasion zdolnych do kiełkowania^[21].

Mamutowiec wspólnie z sekwoją wieczniezieloną określane w języku angielskim nazwą zbiorową jako redwood, stanowią drzewo stanowe (symbol) Kalifornii^[7].