Pismo orchońskie

Wygląd przypnij ukryj Orchońska inskrypcja w mieście Kyzył, Republika Tuwy, Rosja.

Pismo orchońskie (od nazwy rzeki Orchon) lub orchońsko-jenisejskie, zwane też runami tureckimi lub kök türk (od jednego z ludów tureckich, Kök Turków Niebieskich Turków), względnie pismem starotureckim – najwcześniejszy alfabet turecki. Ze względu na charakterystyczne, kanciaste kształty pismo orchońskie zaliczane jest do pism runopodobnych, nie ma jednak nic wspólnego z runami germańskimi. Pierwsze znane napisy datowane są na VIII wiek n.e. i pochodzą z terenów nad rzeką Orchon gol (północna Mongolia) i dolnego Jeniseju (IX w.). Napisy typu orchońskiego zostały odkryte w 1889 roku przez Nikołaja Jadrincewa. Opublikowane przez Wasilija Radłowa, zostały odszyfrowane przez duńskiego filologa Vilhelma Thomsena w 1893 roku. Uważa się, że alfabet orchoński mógł wywodzić się z pisma sogdyjskiego. Przez krótki czas po rozpadzie wschodniego kaganatu tureckiego, kök türk używany był w kaganacie ujgurskim. W ciągu IX–X w. został zastąpiony alfabetem ujgurskim.

Odmiany

• dońska
• jenisejska
• kubańska (znad rzeki Kubań)
• orchońska
• tałaska

Inskrypcje

Najbardziej znane pomniki z napisami orchońskimi powstały dla upamiętnienia chanów Niebieskich Turków:

• Tonjukuka (~720 n.e.)
• Köl-tegina (732 n.e.)
• Bilge-kagana (735 n.e.)

Wybrana bibliografia

• David Diringer, Alfabet, czyli klucz do dziejów ludzkości, Warszawa 1972
• György Kara, Aramaic Scripts for Altaic Languages. In Daniels and *Bright, eds., The World's Writing Systems, 1996.
• Kyzlasow I.L, Runiczeskije pis'miennosti jewrazijskich stiepiej, Moskwa 1994

Zobacz też

• języki tureckie
• ludy tureckie
• Vilhelm Thomsen
• epigraf
• epigrafika

Linki zewnętrzne

• Orkhon Inscriptions complete text. gokturkanitlari.appspot.com. .
• Orkhon Alphabet page from Omniglot
• http://www.turkicworld.org/

Pisma świata

Alfabetyczne	dwuszeregowe cyrylica greckie lustrzane łacińskie ormiańskie jednoszeregowe aurebesh awestyjskie cirth deseret etruskie głagolica gockie koptyjskie mandżurskie mongolskie pIQaD ogamiczne orchońskie rowasz runiczne ugaryckie dwuszeregowe i jednoszeregowe gruzińskie nielinearne hangul
Spółgłoskowe (abdżady)	arabskie aramejskie fenickie hebrajskie jawi pahlawi perskie południowoarabskie protosynajskie sogdyjskie syryjskie ujgurskie tengwar tifinagh
Półalfabetyczne	bopomofo
Alfabetyczno-sylabiczne (abugidy)	indyjskie protopisma i ksenopismo brahmi bhattiprolu grantha kharoszthi siddham północne dewanagari bengalskie gudżarati gurmukhi orija phags-pa sojombo śarada tybetańskie varang kshiti południowe birmańskie jawajskie kadamba kannada khmerskie laotańskie malajalam syngaleskie tamilskie tajskie telugu vatteluttu inne etiopskie kanadyjskie (indiańsko-eskimoskie) meroickie sogdyjskie
Sylabiczne	dalekowschodnie geba hiragana katakana man’yōgana nüshu yi inne afaka bamum cypryjskie czirokeskie linearne A linearne B mende vai
Logograficzne	bliskowschodnie (mezopotamskie) klinowe (sumeryjskie, akadyjskie, hetyckie, elamickie, perskie) bliskowschodnie (egipskie) demotyka hieratyka hieroglify dalekowschodnie (sinogramy) chińskie chữ nôm dongba dżurdżeńskie hancha kanji kitańskie sawndip tanguckie mezoamerykańskie azteckie majańskie
Nieodczytane (nieznana struktura)	dysk z Fajstos z doliny Indusu rongorongo manuskrypt Wojnicza
Protopisma	pismo piktograficzne kipu protosynajskie
Alfabety fonetyczne	międzynarodowy alfabet fonetyczny slawistyczny alfabet fonetyczny X-SAMPA kirshenbaum shavian
Pseudoalfabety	Braille’a alfabet fonetyczny ICAO Moona Morse'a semaforowy Międzynarodowy kod sygnałowy stenografia
Zapis liczb	cyfry arabskie cyfry rzymskie cyfry hinduskie cyfry chińskie
Projekty ideograficzne	bliss néosigne SignWriting

Encyklopedia internetowa (alfabet):

• БРЭ: 2695586, 4046391