Przywłaszczenie kulturowe

W dzisiejszym artykule zagłębimy się w fascynujący świat Przywłaszczenie kulturowe. Od jego początków po dzisiejszą ewolucję, zbadamy wszystkie istotne aspekty związane z tym tematem. Od wpływu na społeczeństwo po wpływ na kulturę popularną – zajmiemy się każdym szczegółem, aby zaoferować kompletną i obiektywną wizję. Poprzez podejście analityczne i opisowe zagłębimy się w znaczenie Przywłaszczenie kulturowe w różnych kontekstach, podkreślając jego znaczenie we współczesnym świecie. Bez wątpienia Przywłaszczenie kulturowe to fascynujący temat, który zasługuje na dogłębne zbadanie i właśnie to proponujemy zrobić w tym artykule. Dołącz do nas w tej podróży pełnej odkryć i inspiracji na temat Przywłaszczenie kulturowe.

Zdjęcie przedstawiające młodą białą kobietę stojącą w ogrodzie i mającą na sobie długi kolorowy pióropusz
Noszenie pióropusza przez osoby z kultur, gdzie tradycyjnie się tego elementu nie wykorzystywało, uważane jest za przywłaszczenie kulturowe.

Przywłaszczenie kulturowe – wykorzystywanie dziedzictwa niematerialnego danej kultury przez członków innej kultury. Może ono dotyczyć tradycji, zwyczajów, symboli, w tym m.in. elementów ubioru, fryzur, muzyki, sztuki i rękodzieła, historii, mitologii, rytuałów. Określenie używane jest zazwyczaj w znaczeniu krytycznym: gdy elementy danej kultury są wykorzystywane bez jej pozwolenia, należytego zrozumienia lub szacunku, szczególnie w sytuacji, gdy to członkowie kultury dominującej przywłaszczają elementy kultur mniejszościowych[1][2][3][4][5][6].

Opis

Elementy kultury rastafari w sklepie Disneya

Susan Scafidi, prawniczka z Fashion Law Institute specjalizująca się we własności intelektualnej w świecie mody, jako wyznacznik tego, czym jest przywłaszczenie kulturowe, przyjmuje zasadę trzech S: significance/sacredness (ang. „znaczenie/świętość”), source (ang. „źródło”) i similarity (ang. „podobieństwo”). Według niej przywłaszczeniem kulturowym nie będzie więc np. noszenie etnicznego rękodzieła, ale tylko w sytuacji, kiedy rozumie się noszone przez siebie symbole należące do innej kultury, kiedy kupuje się je bezpośrednio od jej przedstawicieli albo gdy inspiruje się nimi jedynie w nieznacznym stopniu[7][8]. Scafidi podkreśla element nierówności społecznych: do przywłaszczenia kulturowego dochodzi najczęściej, gdy to kultura uprzywilejowana czerpie od tej znajdującej się w gorszej pozycji, szczególnie w sytuacji, gdy ta druga była wcześniej dyskryminowana za manifestowanie swojej tożsamości[7].

Kobieta przebrana za gejszę podczas Mardi Gras w Asheville

Przywłaszczenie może dotyczyć różnych elementów dziedzictwa kulturowego, do którego zwykło się zaliczać: przekaz ustny (opowiadania, eposy, legendy, baśnie ludowe, poezja, zagadki itp.), ekspresję muzyczną (pieśni ludowe, muzyka instrumentalna), twórczość (rysunki, obrazy, rzeźby, ceramika, mozaika, biżuteria, tkaniny, stroje itp.), działania i zachowania (taniec, ceremonie i rytuały, zwyczaje, kultura kulinarna itp.)[9].

Przywłaszczenie kulturowe nie jest tym samym co wymiana kulturowa, do której dochodzi dobrowolnie, ani asymilacja, która polega na tym, że osoby z grup mniejszościowych przyjmują elementy kultury dominującej dla przetrwania lub poprawienia swoich szans[10].

Historia terminu

Pojęcie pojawiło się w dyskusjach akademickich w latach 80. XX wieku, głównie na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, a następnie w innych miejscach, gdzie istnieją duże skupiska ludności rdzennej. W 1989 roku poetka Lenore Keeshig, z grupy Anishinaabe z Kanady, napisała esej pt. Przestańcie kraść nasze historie, krytykujący przywłaszczanie głosu rdzennych społeczności przez pisarzy, filmowców i twórców reklam. Esej rozpoczął dyskusję na łamach dziennika „The Globe and Mail”, która doprowadziła do wydania w roku 1992 przez Związek Pisarzy Kanady rezolucji, w której sformułowano definicję przywłaszczenia kulturowego jako „zabieranie z kultury, która nie jest kulturą własną, własności intelektualnej, ekspresji kulturowej, artefaktów, historii i wiedzy”[5][11].

Przywłaszczenie kulturowe w świetle prawa

Folklor wedle przepisów wielu krajów (w tym Polski) należy do domeny publicznej. Przepisy o ochronie praw autorskich chronią jedynie dzieła indywidualne, stworzone przez konkretnych twórców[8][12]. W wielu krajach przywłaszczenie kulturowe jest jednak źle widziane przez opinię publiczną i poszczególne osoby oraz marki niejednokrotnie za nie przepraszały[13][14][15].

W sposób szczególny folklor chronią m.in. Algieria, Boliwia, Brazylia, Burkina Faso, Burundi, Chile, Ghana, Kenia, Kongo, Maroko, Meksyk[16], Mongolia, Namibia, Niger, Nigeria, Nikaragua, Papua-Nowa Gwinea, Paragwaj, Rwanda, Seszele, Tanzania, Togo, Tunezja, Zimbabwe. Konkretne zapisy i rozwiązania różnią się pomiędzy krajami. Np. w Ghanie w 2005 roku powołano Krajową Radę Folkloru, która udziela za opłatą zgody na korzystanie z elementów folkloru, środki są zaś przeznaczane na cele socjalne; w Republice Konga zgodę na wykorzystywanie elementów folkloru w celach komercyjnych podejmuje społeczność lokalna; z kolei w Nigerii dobra folkloru mogą być patentowane i rejestrowane jako znaki towarowe. W innych krajach (m.in. Arabia Saudyjska, Egipt, Jordania, Katar, Malawi, Sudan) prawami do folkloru dysponuje państwo[12].

Przykłady

Przywłaszczenia kulturowe bywają wykorzystywane m.in. w modzie, reklamie, filmie, muzyce, sporcie i e-sporcie, turystyce, a także przy produkcji zabawek.

Moda

Ludowe wzory były niejednokrotnie wykorzystywane przez znane marki, przy czym społeczności, z których dziedzictwa je skopiowano, nie miały zazwyczaj żadnego udziału w zyskach[8], np. firma Mango użyła w swojej kolekcji tradycyjnego haftu grupy Otomi, Zara wzorowała się na ubraniach z Aguacatenango w meksykańskim stanie Chiapas[8], marka Louis Vuitton skorzystała z elementów strojów Masajów, Isabel Marant wykorzystała wzór grupy etnicznej Mixe, KTZ skopiowało tradycyjne stroje Inuitów[17], Gucci zostało skrytykowane za włączenie do swojej kolekcji turbanów Sikhów, uważanych przez nich za święte[18], zaś Jean-Paul Gaultier w swojej kolekcji z 2007 roku posłużył się modelami ozdobionymi tā moko, tradycyjnym tatuażem maoryskim[19].

Niemiecki komik Rainald Grebe w 2014 roku

Pióropusze

Marka Victoria’s Secret projektująca bieliznę została skrytykowana za to, że modelka Karlie Kloss podczas Victoria’s Secret Fashion Show 2012 w Nowym Jorku wyszła na wybieg w pióropuszu[20]. Potem sytuacja powtórzyła się przy stroju innej modelki na Victoria’s Secret Fashion Show w 2017 roku w Szanghaju[21]. Dla rdzennych grup etnicznych Ameryki Północnej pióropusz to święty znak i symbol prestiżu społecznego, przeznaczony wyłącznie dla wodzów danych społeczności. Założenie go przez półnagą białą dziewczynę uznano za profanację[8].

Noszenie pióropuszy przez osoby z kultur, które tradycyjnie tego elementu nie używały, ze względu na ich przynależność do sacrum, Joanna Gierak-Onoszko przyrównuje do sprzedawania monstrancji czy kielichów mszalnych w sklepach z pamiątkami[22]. Podobnie krytykowane jest noszenie ich przez uczestników festiwali muzycznych, popularne np. na festiwalu Coachella[23]. W Polsce za opublikowanie zdjęć w pióropuszach krytykowani byli Małgorzata Rozenek-Majdan i Radosław Majdan[22], którzy potem za nie przeprosili[13].

Film

The Walt Disney Company

Za liczne przywłaszczenia kulturowe krytykowany jest m.in. Disney, który od ekranizacji klasycznych europejskich baśni przeszedł do przekładania na język filmowy opowieści z kultur mniejszości lub z krajów globalnego Południa[24]. Do najczęściej wymienianych przywłaszczeń kulturowych w filmach Disneya należą m.in. Aladyn (1992, dodatkowo krytykowany za orientalizację, stereotypizację oraz mieszanie kultur arabskich z kulturami Dalekiego Wschodu)[25], Pocahontas (1995, krytykowany też za stereotypowe przedstawienie rdzennych Amerykanów oraz romantyzację tragicznej historii prawdziwej „Pocahontas”)[26], Mulan (1998, krytykowany również m.in. za przekształcenie historii Hua Mulan pod wartości zachodnie)[24][27], Vaiana (2016, krytykowany też za niegodne przedstawienie Māuiego z hawajskiej mitologii oraz stereotypowe i obraźliwe powiązanie Hawajów z kokosami, podczas gdy określenie „kokos” jest w USA pogardliwym określeniem na mieszkańców tego amerykańskiego stanu)[24][28][29].

Przy okazji premiery poszczególnych filmów kontrowersje wzbudzają próby rejestracji przez The Walt Disney Company niektórych fraz jako znaków towarowych. Przy premierze Króla lwa (1994) było to hakuna matata (wyrażenie pochodzące z suahili i oznaczające „nie martw się”), które jest w suahili zwrotem powszechnie używanym. Pod petycją przeciwko rejestracji frazy jako znaku towarowego, autorstwa Sheltona Mpali z Zimbabwe, podpisało się 180 tysięcy osób, co nie zmieniło jednak sytuacji. Sukcesem zakończyła się z kolei akcja protestacyjna przeciwko próbie rejestracji jako znaku towarowego wyrażenia Día de los Muertos (hiszp. „Dzień Zmarłych” – nazwa meksykańskich obchodów Dnia Zadusznego, znajdujących się na liście UNESCO) przed premierą filmu Coco (2017)[24].

Przypisy

  1. ↑ Katarzyna Grzybczyk, Skradziona kultura: jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 11–12, 27, ISBN 978-83-8223-743-6 (pol.).
  2. ↑ Susan Scafidi, Who owns culture? appropriation and authenticity in American law, Rutgers series on the public life of the arts, New Brunswick, N.J: Rutgers University Press, 2005, s. 1–4, ISBN 978-0-8135-3605-7 .
  3. ↑ What Is Cultural Appropriation? , Britannica, . (ang.).
  4. ↑ cultural appropriation , Cambridge English Dictionary, . (ang.).
  5. ↑ a b Richard A. Rogers, From Cultural Exchange to Transculturation: A Review and Reconceptualization of Cultural Appropriation, „Communication Theory”, 16 (4), Oxford Academic, 2006, s. 474–503 (ang.).
  6. ↑ Zuzanna Leniarska, Ty masz mnie za głupią dzikuskę*. Zawłaszczanie dorobku kulturalnego mniejszości etnicznych trywializuje ich ból , Wysokie Obcasy, 14 stycznia 2021, całość (pol.).
  7. ↑ a b Susan Scafidi, Who owns culture? appropriation and authenticity in American law, Rutgers series on the public life of the arts, New Brunswick, N.J: Rutgers University Press, 2005, s. 90–103, ISBN 978-0-8135-3605-7 (ang.).
  8. ↑ a b c d e Ola Synowiec, Świat mody kradnie ludowe wzory , Holistic News, 2 lutego 2020 (pol.).
  9. ↑ Katarzyna Grzybczyk, Skradziona kultura: jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 27, ISBN 978-83-8223-743-6 .
  10. ↑ Katarzyna Grzybczyk, Skradziona kultura: jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 31, ISBN 978-83-8223-743-6 .
  11. ↑ Katarzyna Grzybczyk, Skradziona kultura: jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 25–27, ISBN 978-83-8223-743-6 .
  12. ↑ a b Katarzyna Grzybczyk, Skradziona kultura: jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 43–63, ISBN 978-83-8223-743-6 .
  13. ↑ a b „Nigdy więcej nie założę pióropusza”. Rozenek i Majdan pokazali, jak przyjąć krytykę z klasą , Noizz, 14 stycznia 2021 .
  14. ↑ James FitzGerald, Ralph Lauren apologises after Mexico indigenous ‘plagiarism’ claim , BBC News, 21 października 2022 (ang.).
  15. ↑ Morgan Hines, ‘Stupid doesn’t even cut it’: Florence Pugh apologizes for cultural appropriation , USA TODAY (ang.).
  16. ↑ Amy Guthrie, Mexico Fights Cultural Appropriation With New Intellectual Property Law , Law.com International (ang.).
  17. ↑ Hardik Mittal, Tackling Cultural Appropriation in the Fashion Industry , DataDrivenInvestor, 6 lipca 2020, całość (ang.).
  18. ↑ Harmeet Kaur, Here’s why Sikhs were offended by this $790 Gucci turban , CNN, 19 maja 2019 (ang.).
  19. ↑ Mika Young, Tā Moko and the Cultural Politics of Appropriation, „Sites: A Journal of Social Anthropology and Cultural Studies”, 15 (2), 2018, DOI: 10.11157/sites-id413, ISSN 1179-0237 (ang.).
  20. ↑ Shan Li, Victoria’s Secret apologizes for use of Native American headdress , Los Angeles Times, 13 listopada 2012, całość (ang.).
  21. ↑ Victoria’s Secret is being accused of cultural appropriation yet again , Harper’s BAZAAR, 23 listopada 2017 (ang.).
  22. ↑ a b Jakub Zagalski, Małgorzata Rozenek pozowała w pióropuszu. „To święty symbol zarezerwowany dla mężczyzn” , ksiazki.wp.pl, 13 stycznia 2021 .
  23. ↑ Phoebe Buckwalter, Coachella’s Cultural Appropriation Problem , The Spectator, całość (ang.).
  24. ↑ a b c d Katarzyna Grzybczyk, Skradziona kultura: jak Zachód wykorzystuje cudzą własność intelektualną, Warszawa: Wolters Kluwer, 2021, s. 185–203, ISBN 978-83-8223-743-6 .
  25. ↑ Ewa Górska, Orientalizm w popkulturze, czyli co jest nie tak z Aladynem? , Reorient (pol.).
  26. ↑ Brooks Barnes, What ‘Pocahontas’ Tells Us About Disney, for Better and Worse, „The New York Times”, 16 grudnia 2023, ., ISSN 0362-4331 (ang.).
  27. ↑ Everything Disney Got Wrong About Mulan , TheShot (ang.).
  28. ↑ Morgan Sloss, Here's What Pacific Islanders Really Think Of "Moana" , BuzzFeed, 1 maja 2020 (ang.).
  29. ↑ Parker Hawley, Moana Succeeds in Cash and Fails in Representation , The Pioneer, 15 maja 2024 (ang.).