Teatr Laboratorium

Teatr Laboratorium – zespół teatralny założony przez Jerzego Grotowskiego i Ludwika Flaszena.

Określenie to jest często używane jako ogólna nazwa zespołu teatralnego pod kierunkiem Jerzego Grotowskiego, który na przestrzeni lat wielokrotnie zmieniał swoje nazwy^[1]. W roku 1962 słowo „laboratorium” zostało oficjalnie dodane do nazwy prowadzonego przez Grotowskiego w Opolu od 1959 roku Teatru 13 Rzędów^[1]. W 1965 roku zespół Grotowskiego przeniósł się do Wrocławia, gdzie działał do samorozwiązania w roku 1984^[1].

Inspiracją artystyczną Teatru Laboratorium był m.in. teatr „Reduta”, kierowany przez Juliusza Osterwę i Mieczysława Limanowskiego.

Program artystyczny teatru określały prace inscenizacyjne Grotowskiego i Flaszena, kierownika literackiego. Od 1966 roku Teatr Laboratorium występował w wielu krajach Europy, Libanie, Australii, USA, Meksyku i w Iranie. Od 1971 roku prowadzone były przedsięwzięcia parateatralne i Teatr Źródeł^[2]. W 1981 roku odbył się ostatni spektakl teatralny Thanatos polski. Inkantacje^[3].

Aktorem wywodzącym się z tego teatru był Ryszard Cieślak.

Pojawienie się terminu „laboratorium” w pracy Teatru 13 Rzędów związane było z przyjęciem przełomowych metod pracy aktorskiej, przesuwającej akcenty z przygotowań do konkretnych roli w stronę pogłębionych treningów psychologicznych^[4]. Pierwszym spektaklem zrealizowanym przez Grotowskiego i jego zespół po tym zwrocie było Akropolis (1962)^[5].

W styczniu 1965 roku Teatr Grotowskiego przeniósł się z Opola do Wrocławia (zmieniając nazwę statutową na Instytut Badań Metody Aktorskiej – Teatr Laboratorium^[6]), gdzie powstały spektakle Książę Niezłomny (1965) i Apocalypsis cum figuris (1969). W tym okresie Grotowski rozwijał ideę „teatru ubogiego” (zamanifestowaną w wydanej w 1965 roku książce Towards the Poor Theatre, wyd. polskie Ku teatrowi ubogiemu, Wrocław 2007), którego najważniejszym założeniem było porzucenie formalnych „ozdobników” i uczynienie teatru doświadczeniem, w centrum którego znajduje się człowiek – aktor i jego relacja z widzem^[7]. Za ostateczną realizację idei teatru ubogiego uznaje się Apocalypsis cum figuris, które jednocześnie zamknęło „przedstawieniowy” etap twórczości Grotowskiego^[8].

Po zrealizowaniu Apocalypsis, Grotowski wraz ze swoim zespołem odszedł od konwencjonalnej działalności teatralnej i przygotowywania kolejnych spektakli na rzecz intensywnych poszukiwań performatywno-antropologicznych. W pierwszej połowie lat 70. członkowie Teatru Laboratorium rozwijali projekt nazwany parateatrem, dążący do „wyjścia z teatru” i w tym celu wykorzystujący metodę czynnych badań oraz warsztatów^[a][9]. Wraz z rozpoczęciem etapu znanego jako Teatr Źródeł^[10] działalność Teatru Laboratorium i samego Grotowskiego stały się wyraźnie nietożsame^[1]. Przedsięwzięcia parateatralne i Teatr Źródeł były realizowane przede wszystkim w Brzezince koło Oleśnicy, leśnej siedzibie Teatru Laboratorium^[11].

Z biegiem lat działania Teatru Laboratorium stawały się coraz bardziej zindywidualizowane w ramach projektów poszczególnych członków, a sam Teatr służył jako instytucjonalne oparcie dla tych działań. Znalazło to odbicie także w zmianach personalnych – w 1978 roku zastępcą dyrektora został Zbigniew Cynkutis, a od 1980 roku kierownictwo Laboratorium przejął oficjalnie Ludwik Flaszen^[1].

Teatr Laboratorium uległ samorozwiązaniu w 1984 roku. Proces ten rozpoczął się w 1982 roku, kiedy to Jerzy Grotowski wystosował do członków Teatru list, w którym informował o kontynuowaniu swojej działalności poza Polską i postulował zakończenie działalności związanej z jego nazwiskiem w kraju^[1]. Po długich debatach głosami większości członków przyjęto decyzję o rozwiązaniu Teatru Laboratorium z dniem 31 sierpnia 1984 roku. Działalność zespołu kontynuowało Drugie Studio Wrocławskie pod dyrekcją Zbigniewa Cynkutisa, który nie poparł decyzji o rozwiązaniu Laboratorium.

Po śmierci Cynkutisa i zakończeniu działalności Drugiego Studia w siedzibie Teatru Laboratorium we Wrocławiu powołano do życia Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, który dziś funkcjonuje pod nazwą Instytut im. Jerzego Grotowskiego.

Zespół teatralny Jerzego Grotowskiego funkcjonował kolejno pod nazwami:

• Teatr 13 Rzędów, 13 maja 1958 – 28 lutego 1962, Opole
• Teatr Laboratorium 13 Rzędów, 1 marca 1962 – 1 stycznia 1965, Opole
• Teatr Laboratorium 13 Rzędów – Instytut Badań Metody Aktorskiej, 2 stycznia 1965 – 31 grudnia 1969, Wrocław
• Teatr Laboratorium 13 Rzędów – Instytut Aktora, 1 stycznia 1970 – 31 grudnia 1984, Wrocław
• Instytut Laboratorium, lata 70., Wrocław (nazwa nieoficjalna)^[12]

Teatr Laboratorium słynął z wymagającego treningu aktorskiego oraz nieustannych poszukiwań w dziedzinie form ekspresji i interpretacji^[13]. Trzon zespołu stanowili aktorzy, występujący w najważniejszych spektaklach Grotowskiego i najmocniej kojarzeni z działalnością Laboratorium, wśród których wymienić należy: Andrzeja Bielskiego, Ryszarda Cieślaka, Zbigniewa Cynkutisa, Antoniego Jahołkowskiego, Maję Komorowską, Renę Mirecką, Zygmunta Molika czy Stanisława Scierskiego^[14].

Oprócz kierującego teatrem Grotowskiego warto również wspomnieć jego stałych współpracowników, którzy również wnieśli istotny wkład w prace i rozwój Laboratorium – kierownika literackiego, Ludwika Flaszena oraz architekta przestrzeni^[b], Jerzego Gurawskiego^[15]. W latach 1961–1964 jednym z najbliższych współpracowników Grotowskiego był Eugenio Barba, późniejszy twórca Odin Teatret, który pełnił rolę asystenta reżysera przy dwóch spektaklach^[16].

• Grotowski J., Ku teatrowi ubogiemu, oprac. Eugenio Barba, przedmowa Peter Brook, przekład z języka angielskiego Grzegorz Ziółkowski, red. wyd. pol. Leszek Kolankiewicz, Wrocław 2007.
• Jawłowska A., Teatr Laboratorium, tejże: Więcej niż teatr, Warszawa 1987.
• Kosiński D., Grotowski. Przewodnik, Wrocław 2009.
• Osiński Z., Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1980.
• Osiński Z., „Laboratorium” Jerzego Grotowskiego, tegoż, Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, wyd. 2 zmienione, t. 1, Gdańsk 2009.
• Osiński Z., Instytut Reduty jako laboratorium teatralne, tegoż, Pamięć Reduty. Osterwa, Limanowski, Grotowski, Gdańsk 2003.

• Teatr Laboratorium. Instytut Jerzego Grotowskiego. . (pol.).
• Archiwum Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych we Wrocławiu. . (pol.).