Ulica Żelazna w Warszawie

_ Problem Ulica Żelazna w Warszawie to problem, który przykuł uwagę zarówno naukowców, naukowców, jak i entuzjastów. Ulica Żelazna w Warszawie od dawna jest przedmiotem debat i badań, a jego znaczenie wykracza poza różne dyscypliny. Na przestrzeni lat można było zobaczyć, jak Ulica Żelazna w Warszawie ewoluował i dostosowywał się do zmian w społeczeństwie i technologii. W tym artykule zbadamy korzenie i współczesny wpływ Ulica Żelazna w Warszawie, a także możliwe implikacje na przyszłość.

Ulica Żelazna w Warszawie
Filtry, Mirów, Nowolipki
Ilustracja
Ulica Żelazna przy ulicy Ogrodowej, widok w kierunku północnym (2023)
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Długość

1980 m[1]

Przebieg
0 ↑ pl. S. Starynkiewicza /
ul. W.H. Lindleya
światła 0 m Al. Jerozolimskie
40 m linie kolejowe nr 2 47 448
180 m ul. Chmielna
światła 320 m ← ul. Złota / ul. Twarda →
460 m ul. Sienna
590 m ul. Pańska
światła 650 m ul. Prosta
780 m ul. Łucka
810 m ul. I.L. Pereca
światła 980 m ul. Grzybowska
1160 m ul. Krochmalna
1220 m ul. Krochmalna
światła 1280 m ul. Chłodna
światła 1450 m ul. Ogrodowa
światła 1600 m al. „Solidarności”
1760 m ← ul. Nowolipie / ul. Żytnia →
1980 m ul. Nowolipki
Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Ulica Żelazna w Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Ulica Żelazna w Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Ulica Żelazna w Warszawie”
Ziemia52°14′04,8″N 20°59′26,9″E/52,234667 20,990806
Multimedia w Wikimedia Commons
Skrzyżowanie ulic Żelaznej i Chłodnej. Widoczna drewniana kładka łącząca małe i duże getto (1942)
Ulica na odcinku między ulicami Ogrodową i Chłodną ok. 1970 roku
Ulica Żelazna przy skrzyżowaniu z al. gen. K. Świerczewskiego (obecnie al. „Solidarności”), ok. 1971 roku
Odcinek ulicy na północ od al. „Solidarności”
Ulica Żelazna przy ulicy Krochmalnej
Ulica przy ulicy Chmielnej z narożnym fragmentem starej zabudowy
Ulica przy ulicy Pańskiej – po lewej biurowiec Feniks wzniesiony w miejscu Spółdzielczego Domu Handlowego „Feniks”

Ulica Żelazna – ulica w warszawskich dzielnicach Ochota i Wola.

Historia

W połowie XVII wieku północna część ulicy była drogą łączącą jurydykę Leszno z Nowolipiem. W 1725 wytyczono odcinek pomiędzy ulicą Chłodną a Lesznem, który pierwotnie biegł wśród pól, a w II poł. XVIII wieku wśród ogrodów. W tym okresie ulica została uregulowana według planów geometry Deutscha.

W 1770 ulica została przedłużona na południe do zbiegu ulic Twardej i Złotej i otrzymała urzędowo nazwę Żelazna. W 1784 przy ulicy stał pałacyk, 2 kamienice, 6 domów murowanych, 4 dworki, 2 młyny i karczma „Żelazna” (od której pochodzi nazwa ulicy)[2], a poza linią zabudowy ciągnęły się ogrody. W 1805 przy Ceglanej powstały Ogrody Ulrychów, przeniesione później na Górce. W 1810 u zbiegu ulic Żelaznej i Żytniej (aktualnie Żelazna 97) powstał pałacyk Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX wieku działało tu już 5 browarów.

W 1836 ulica Żelazna została przedłużona do Nowej Drogi Jerozolimskiej czyli Alej Jerozolimskich i w 1845 przecięły ją tory kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Przed 1842 rokiem po raz kolejny przedłużono ją na południe, początkowo do ul. Nowogrodzkiej[3]. W latach 1852−1856 przeprowadzono drogę gruntową do ul. Nowowiejskiej, którą przed 1875 rokiem, po zasypaniu istniejących tam glinianek, przekształcono w uregulowaną ulicę[3]. Po wybudowaniu Zespołu Stacji Filtrów ulicę Żelazną skrócono, likwidując odcinek między ulicami Nowowiejską i Koszykową[3].

W połowie XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu – powstały tu zakłady przemysłowe, garbarnie, wytwórnie cerat, fabryki metalowe. Z biegiem czasu przybywało kamienic i zabudowa ulicy stawała się coraz bardziej zwarta.

W 1902 na rogu Żelaznej i Alej Jerozolimskich wybudowano Dworzec Kaliski zaprojektowany przez Józefa Hussa[4]. W 1908 ulicą poprowadzono linię tramwaju elektrycznego.

W okresie międzywojennym przy ulicy powstały nowoczesne domy mieszkalne. W latach 1918–1927 w mieszkaniu nr 63 w nieistniejącej kamienicy przy ul. Żelaznej 89 mieścił się konspiracyjny lokal Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski. Tam redagowali partyjne dokumenty i spotykali się na naradach m.in. Adolf Warski, Maria Koszutska, Julian Leszczyński i Małgorzata Fornalska[5]. O tych wydarzeniach przypomina tablica z brązu umieszczona w 1978 na frontowej ścianie obecnie istniejącego w tym miejscu budynku wzniesionego w latach 1937–1939.

W latach 1926–1928 zbudowano wiadukt nad wykopem linii średnicowej[6].

W 1931 pod nr 24 wzniesiono obsługującą centralną część miasta podstację elektryczną, jeden z sześciu tego rodzaju obiektów w przedwojennej Warszawie[7]. W 1933 odcinek ulicy położony na południe od Alej Jerozolimskich przemianowano na ul. Lindleya, zachowując początkową numerację ulicy Żelaznej[8].

Zabudowa ulicy ucierpiała w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939[9][10].

W listopadzie 1940 odcinek pomiędzy Grzybowską i Leszno (obecnie al. „Solidarności”), parzysta (wschodnia) strona między Lesznem i Nowolipiem oraz krótki odcinek Żelaznej na północ od Nowolipia, znalazły się w granicach warszawskiego getta[11]. Do sierpnia 1942 stanowiła jedyne drogowe połączenie pomiędzy południową i północną częścią dzielnicy zamkniętej. Po wyłączeniu z getta w grudniu 1941 nieparzystej części ulicy na środku jezdni wzniesiono mur. W styczniu 1942 nad wyłączoną z getta ulicą Chłodną, na wysokości kamienic Chłodna 23 i 26, zbudowano drewniany most zaprojektowany przez niemiecką spółkę Schmied i Muentzermann[12]. Przejął on część ruchu pieszego z bardzo ruchliwego skrzyżowania Chłodna – Żelazna.

W zachowanym budynku przy Żelaznej 103 w latach 1942–1943 mieściło się SD-Befehlstelle, jednostka niemiecka kierująca wielką akcją deportacyjną do obozu zagłady w Treblince latem 1942. W sierpniu 1942, po likwidacji tzw. małego getta, ulicę do Leszna włączono do aryjskiej części miasta[13].

W okresie II wojny światowej zabudowa ulicy znacznie ucierpiała, szczególnie w okresie powstania warszawskiego. Po wojnie wiele z budynków zostało rozebranych, a teren przez jaki przebiegała, znany był jako tzw. Dziki Zachód[14]. Przez długi czas po zakończeniu wojny znajdowały się tam ostańce przedwojennej zabudowy i niezabudowane place po rozebranych budynkach.

W latach 1949–1960 między ulicami: Orlą, al. Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną i Elektoralną zbudowano osiedle mieszkaniowe Mirów zaprojektowane przez Tadeusza Kossaka[15]. Przy ulicy wzniesiono także bloki mieszkalne zbudowanego w latach 1965–1972 osiedla Za Żelazną Bramą[16]. W 1969 oddano do użytku budynek Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej[17].

Od lat 90. zaczęło się stopniowe wyburzanie kolejnych domów. W miejsce starych budynków powstają nowe – pojedyncze „plomby”, ale i całe pierzeje, jak pomiędzy ulicami Łucką a Grzybowską.

Nazwa

Nazwa ulicy pochodzi od karczmy Żelaznej, znajdującej się w XVIII wieku na rogu ulic Siennej i Twardej[18]. Karczma istniała nadal w latach 30. XIX wieku, toczyły się w jej rejonie ciężkie walki z wojskami rosyjskimi, a w dniu 6 września 1831 prowadzono przy niej rozmowy kapitulacyjne. Jej kształt architektoniczny jest widoczny na obrazie olejnym z 1831 roku, namalowanym przez Aleksandra Kotzebue pt. Rozmowy kapitulacyjne przed karczmą Żelazną na Woli, 1831 (w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie).

Ważniejsze obiekty

Obiekty nieistniejące

W kulturze masowej

Przedwojenna ulica wspomniana została w wierszu zamieszkałego czasowo na Woli Władysława Broniewskiego, zatytułowanym Kalambury (z tomu Troska i pieśń, 1932)[20].

Powojenna Żelazna została epizodycznie utrwalona w powieści Leopolda Tyrmanda Zły wraz z popularnym, barwnie opisanym barem Warszawskich Zakładów Gastronomicznych „Słodycz”, mieszczącym się w narożnej kamienicy pod numerem 64[21].

Ulica z jej starą zabudową pojawia się także w epizodach kryminalnej powieści Tomasza Konatkowskiego Pięć czaszek, w wątku dotyczącym nielegalnej reprywatyzacji starych kamienic[22].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Mapa Warszawy , Urząd m.st. Warszawy .
  2. ↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 195. ISBN 978-83-62189-08-3.
  3. ↑ a b c Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 9. Langiewicza-Łukasińskiego. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 60. ISBN 83-88372-24-6.
  4. ↑ Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 79. ISBN 978-83-931203-1-4.
  5. ↑ Ryszard Żelichowski. Historia na Żelaznej. „Stolica”. 18, 29 kwietnia 1984. 
  6. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 277. ISBN 83-06-00089-7.
  7. ↑ Jerzy Kasprzycki, Marian Stępień: Warszawskie pożegnania. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1986, s. 136. ISBN 83-7005-115-4.
  8. ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 9. Langiewicza-Łukasińskiego. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 60. ISBN 83-88372-24-6.
  9. ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 17.
  10. ↑ Mieczysław Cieplewicz. Bombardowanie i ostrzeliwanie Warszawy we wrześniu 1939 r.. „Kronika Warszawy”. 4/48, s. 60, 65, 1981. 
  11. ↑ Mapa Getto warszawskie. Współczesny układ ulic i ostańce zabudowy według stanu na marzec 2001 na tle dawnego planu miasta (opr. Paweł E. Weszpiński i Robert Marcinkowski) Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001
  12. ↑ Igor Piotrowski: Chłodna. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2007, s. 47. ISBN 978-83-60623-23-7.
  13. ↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 113. ISBN 978-83-63444-27-3.
  14. ↑ Spacerownik po Woli. 20 tras tematycznych, Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2006, s. 6, 143, ISBN 978-83-911262-7-1 .
  15. ↑ Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Rzeczpospolita“, 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.
  16. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1010. ISBN 83-01-08836-2.
  17. ↑ Wola w 25-lecie PRL. Warszawa: Dzielnicowy Komitet Frontu Jedności Narodu Warszawa-Wola, 1969, s. 54.
  18. ↑ Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 109.
  19. ↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 266. ISBN 83-01-06109-X.
  20. ↑ Władysław Broniewski: Wiersze i poematy. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987, s. 140.
  21. ↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo MG, 2014, s. 151, 157, 264–277, 323–324, 378–383, 407, 435–436; także 46, 149–150, 154, 377.
  22. ↑ Tomasz Konatkowski: Pięć czaszek. Warszawa: W.A.B., 2017, s. 143-157.

Bibliografia

  • Michał Gawałkiewicz, Dwustuletnia Żelazna, „Stolica”, nr 37 (1603), Warszawa, 10 września 1978.