Wehrmacht

Wygląd przypnij ukryj Wehrmacht
Ilustracja
Państwo

 III Rzesza

Historia
Data sformowania

16 marca 1935

Data rozformowania

20 września 1945

Święto

3 i 27 sierpnia

Dane podstawowe
Wiek poboru

18

Podporządkowanie

Oberkommando der Wehrmacht (OKW),
Führerhauptquartier (FHQ)

Budżet wojskowy
Kwota

19 mld reichsmarek (1939)
89 mld reichsmarek (1944)

Wehrmacht (z niem. „siła zbrojna”) – całość sił zbrojnych III Rzeszy z wyłączeniem Waffen-SS, utworzona 16 marca 1935 roku, ustawą o powszechnym obowiązku służby wojskowej, która stanowiła jednostronne zerwanie klauzul militarnych traktatu wersalskiego (1919).

Wehrmacht został utworzony w miejsce zawodowej Reichswehry i obejmował trzy rodzaje sił zbrojnych: Heer (wojska lądowe), Kriegsmarine (marynarka wojenna) i Luftwaffe (lotnictwo), z których każdy posiadał własny sztab generalny. Naczelnym dowódcą Wehrmachtu był Adolf Hitler. W czasie II wojny światowej Wehrmacht brał udział w zbrodniach wojennych razem z Gestapo i Waffen-SS, a Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze orzekł w procesach norymberskich bezsporną winę wszystkich oskarżonych dowódców.

Geneza

Naczelnym dowództwem Wehrmachtu było Oberkommando der Wehrmacht (OKW) utworzone na podstawie dekretu Hitlera z dnia 4 lutego 1938. Do 1938 Naczelnym Dowódcą Wehrmachtu był minister wojny feldmarszałek Werner von Blomberg, a od 27 stycznia 1938 do 30 kwietnia 1945 Adolf Hitler, przy czym jednocześnie zostało utworzone stanowisko szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, które objął gen. Wilhelm Keitel.

Wehrmacht został rozbudowany ze 100 tys. żołnierzy do 3,92 mln w 1939, a w 1944 do 11 mln żołnierzy. Łącznie między 1939 i 1945 w jego szeregach służyło około 17 mln osób, na wszystkich frontach walki w czasie trwania II wojny światowej zginęło około 4,7 mln. Naczelne dowództwo Wehrmachtu razem ze sztabami generalnymi przygotowywało plany agresji niemieckiej przy współpracy z Gestapo i SS. Wiele z obozów jenieckich Wehrmachtu jest zaliczanych do miejsc masowej zagłady.

W 1939 w chwili wybuchu II wojny gotowych do działań było 46 dywizji piechoty, 4 dywizje zmotoryzowane, 4 lekkie i 7 pancernych.

W 1935 roku do niemieckiego kodeksu karnego wojskowego dodano nowe przestępstwo karane śmiercią: Zersetzung der Wehrkraft (dosłownie: rozkładanie siły bojowej). Jego niesprecyzowany charakter spowodował łatwość osądzania żołnierzy, w wyniku czego w latach 1940–1945 w niemieckim Wehrmachcie wykonano łącznie około 11 700 wyroków śmierci. Dla porównania w czasie I wojny światowej z wyroków niemieckich sądów polowych śmierć poniosło 48 żołnierzy własnych, a w czasie II wojny światowej w US Army orzeczono zaledwie jeden wyrok śmierci za przestępstwa wojskowe i 69 za przestępstwa cywilne (morderstwa, gwałty).

Żołnierze Wehrmachtu w czasie działań zbrojnych popełnili wiele zbrodni wojennych, m.in. podczas agresji na Polskę w roku 1939. Przez 55 dni, od 1 września do 26 października, kiedy to dowództwo Wehrmachtu sprawowało władzę wojskową na zajętych polskich terytoriach (27 października przekazano ją cywilnej administracji niemieckiej), Wehrmacht uczestniczył w 311 zbiorowych egzekucjach na polskiej ludności cywilnej i żołnierzach Wojska Polskiego. Ogółem, w okresie od 1 września do 26 października, różne siły niemieckie wykonały 764 egzekucje w których zginęło 24 tys. obywateli polskich. Żołnierze Wehrmachtu stanowili także osłonę dla tysięcy innych masowych mordów dokonywanych przez oddziały niemieckiego Selbstschutzu i bojówek volksdeutschów oraz jednostki policji i Grup Operacyjnych SD, przydzielanych jeszcze przed agresją na Polskę do każdej armii Wehrmachtu.

Warunki i przyczyny powstania Wehrmachtu

Nazwa

Określenie Wehrmacht (wym. niem. IPA: ) w języku niemieckim oznaczało tyle co siły zbrojne, niekoniecznie niemieckie. W terminologii prawniczej było używane już w 1919 roku, między innymi w konstytucji Niemiec z dnia 11 sierpnia 1919 (art. 47). W węższym znaczeniu po roku 1935 oznaczało niemieckie siły zbrojne narodowo-socjalistycznej III Rzeszy.

Sprawy wojskowe do roku 1935

Wkrótce po zakończeniu I wojny światowej przystąpiono w Niemczech do faktycznej rozbudowy armii niemieckiej wbrew postanowieniom traktatu wersalskiego z 1919 roku. Już w 1922 Niemcy i Związek Radziecki zawarły układ w Rapallo, umożliwiający Niemcom obejście zakazu posiadania lotnictwa i broni pancernej.

W lutym 1923 roku odbyły się w Moskwie tajne rozmowy przeprowadzone przez szefa urzędu do spraw wojskowych Truppenamt generałmajora Otto Hasse na temat wojskowej współpracy niemiecko-rosyjskiej. Niemcy wspomogły rozwój radzieckiego przemysłu, a oficerowie Armii Czerwonej byli kształceni w Niemczech na oficerów sztabu generalnego. W zamian Reichswehra uzyskała możliwość zaopatrywania się w amunicję artyleryjską w Związku Radzieckim, a specjaliści lotnictwa i broni pancernej byli szkoleni na terenie ZSRR, gdzie również umożliwiono produkcję broni chemicznej.

Na podstawie porozumienia z dnia 15 kwietnia 1925 w miejscowości Lipieck w Rosji wyszkolono około 300 pilotów, którzy stanowili następnie kadrę lotnictwa myśliwskiego. W pobliżu miejscowości Kazań od 1930 szkolono specjalistów broni pancernej, jednak tylko około 30. W okolicach Saratowa prowadzono prace rozwojowe nad gazami bojowymi.

Niemieccy i sowieccy specjaliści zbrojeniowi opracowywali wspólnie i w porozumieniu nowe prototypy czołgów pod pozorem rozwijania produkcji traktorów.

Natomiast w Niemczech organizowano Reichswehrę jako trzon kadrowy przyszłej armii niemieckiej. Udział podoficerów i oficerów w Reichswehrze w całości składu osobowego był nadzwyczaj wysoki, co umożliwiło następnie w ciągu kilku lat wielokrotne zwiększenie liczebności armii niemieckiej.

Adolf Hitler jako zwierzchnik sił zbrojnych

2 sierpnia 1934 zmarł prezydent Niemiec Paul von Hindenburg. Wtedy Adolf Hitler, urzędujący od 30 stycznia 1933 jako kanclerz, wbrew (faktycznie zawieszonej) konstytucji Republiki Weimarskiej ogłosił połączenie funkcji prezydenta Niemiec z funkcją kanclerza i tym samym przejął funkcję prezydenta, mianując się jednocześnie jako Führer und Reichskanzler (wódz i kanclerz Rzeszy). Wobec tego stał się najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Niemiec składających się z Reichswehry i Kriegsmarine.

W lipcu 1939 Adolf Hitler wydał zarządzenie o ustanowieniu święta armii niemieckiej w dniach 2 sierpnia (dla uczczenia 25. rocznicy wybuchu I wojny światowej) oraz 27 sierpnia (jako rocznica bitwy pod Tannenbergiem 1914).

Niemieckie siły zbrojne 1935–1945

Marsz Wehrmachtu w Polsce (1939)

Struktura organizacyjna Wehrmachtu

Struktura organizacyjna Wehrmachtu ulegała zmianom w czasie wojny. Dotyczyło to zwłaszcza wojsk lądowych, które stanowiły najliczniejszy element sił zbrojnych III Rzeszy.

Struktura organizacyjna wojsk lądowych (1941):

Struktura organizacyjna wojsk powietrznych:

Struktura organizacyjna wojsk morskich:

Liczebność Wehrmachtu

Liczebność Wehrmachtu (w mln)
Rok Wojska lądowe Marynarka wojenna Lotnictwo Waffen SS Razem
1939 3,74 0,122 0,677 0,023 4,562
1940 4,37 0,100 1,100 0,125 5,695
1941 5,20 0,404 1,545 0,160 7,309
1942 5,75 0,570 1,900 0,190 8,410
1943 6,55 0,780 1,700 0,450 9,480
1944 6,51 0,810 1,500 0,600 9,420
1945 5,30 0,700 1,100 0,830 7,930

Tereny działań

Żołnierze Wehrmachtu wzięci do niewoli w Akwizgranie (1944)

Oddziały sprzymierzone i kolaborujące z Wehrmachtem

Wymieniono tylko zwarte formacje czynnie współdziałające z Niemcami w czasie wojny, a więc lista nie zawiera wszystkich sprzymierzeńców III Rzeszy:

Wykaz stopni w Wehrmachcie w latach 1933–1945
# Stopień Naramiennik Polski odpowiednik Uwagi
22 Soldat, także Schütze, Jäger, Kanonier, Grenadier, Panzerschütze, Panzergrenadier i inne szeregowy
Unteroffizieranwärter (UA) elew kandydat na podoficera; mógł nosić stopnie od Soldat do Stabsgefreiter.
21 Obersoldat, także Oberschütze, Oberkanionier itp. jak wyżej
szeregowy stopień pośredni między szeregowym a starszym szeregowym; nadawany po roku służby w czasie pokoju lub po pół roku służby w czasie wojny żołnierzom nieawansowanym do stopnia gefrajtra.
20 Gefreiter
starszy szeregowy stopień możliwy do uzyskania podczas służby zasadniczej
19 Obergefreiter

kapral jak wyżej; stopień kaprala (dowódcy drużyny) w armii III Rzeszy nie miał statusu podoficera
18 Hauptgefreiter/
Stabsgefreiter
starszy kapral Hauptgefreiter używany tylko w Luftwaffe
Stabsgefreiter został zniesiony w 1934 r., ale dotychczasowi posiadacze stopnia zachowali go. Awanse wznowiono w 1942 r.
17 Unteroffizier plutonowy pierwszy stopień podoficerski, nadawany najlepszym żołnierzom służby zasadniczej z chwilą przejścia do rezerwy
16 Unterfeldwebel/
Unterwachtmeister 		sierżant/
wachmistrz 		dosłownie „młodszy sierżant”; nadawany automatycznie po 3 latach służby w stopniu Unteroffizier podoficerom nieawansowanym do stopnia feldfebla.
Fähnrich albo Fahnenjunker podchorąży słuchacz szkoły oficerskiej; jest to tytuł, a nie stopień
15 Feldwebel/
Wachtmeister 		starszy sierżant/
starszy wachmistrz
14 Oberfeldwebel/
Oberwachtmeister 		sierżant sztabowy/
wachmistrz sztabowy
Oberfähnrich starszy podchorąży słuchacz szkoły oficerskiej po ukończeniu szkoły, ale przed mianowaniem na stopień oficerski; jest to tytuł, a nie stopień
13 Stabsfeldwebel/
Stabswachtmeister 		starszy sierżant sztabowy stopień zastrzeżony dla podoficerów zawodowych; nadawany po min. 12 latach służby.
12 Leutnant podporucznik najniższy stopień oficerski; dosłownie porucznik
11 Oberleutnant porucznik dosłownie nadporucznik
10 Hauptmann/
Rittmeister 		kapitan/
rotmistrz
9 Major major
8 Oberstleutnant podpułkownik
7 Oberst pułkownik
6 Generalmajor generał brygady
5 Generalleutnant generał dywizji
4 General, z podaniem nazwy rodzaju wojsk np. General der Infanterie, General der Panzertruppen, General der Artillerie, General der Kavallerie generał broni generał danej broni
3 Generaloberst generał/
generał armii 		przewidziano też stopień „Generaloberst mit der Rang eines Generalfeldmarschall” (zniesiony w 1940 r.), ale nikomu go nie nadano
2 Generalfeldmarschall marszałek dosłownie „marszałek polny”; za polski odpowiednik należy uznać stopień marszałka Polski
1 Reichsmarschall brak Marszałek Rzeszy – stopień otrzymał jedynie Hermann Göring; za odpowiednik w innych państwach można uznać tytuł generalissimusa; brak polskiego odpowiednika

Insygnia

Mundury

Historia mundurów Wehrmachtu sięga czasów Reichswehry i 1915 roku. Pierwszych poważnych zmian umundurowania dokonywali naziści na przełomie 1934/1935 roku, wprowadzili wtedy nazistowskie insygnia, zmienili krój kurtek oraz wprowadzili tzw. Stahlhelm typ M35, który z czasem stał się charakterystyczny dla niemieckiego militaryzmu. Od 1934 r. na czapkach i na prawej piersi munduru miały być noszone nazistowskie Parteiadlery – orły ze swastyką wzorowane na orłach legionów rzymskich.

Flagi

Proporce

Uzbrojenie Wehrmachtu

Niemieckie siły zbrojne były częściowo wyposażone w nowoczesny sprzęt, jednak ograniczone zasoby powodowały, że to nowoczesne wyposażenie nie było dostępne dla wszystkich jednostek. Tylko 40% sił Wehrmachtu było zmotoryzowane lub zmechanizowane, reszta korzystała z transportu konnego taborów, a przemieszczanie wojska odbywało się transportem kolejowym. Można było zaobserwować, że jednostki frontowe były wyposażone w uzbrojenie bardziej nowoczesne niż oddziały na terenach okupowanych, gdzie do zwalczania partyzantów stosowano uzbrojenie zdobyczne, pochodzące z różnych krajów.

Sukcesy w pierwszych latach wojny wynikały między innymi z przewagi dzięki nowoczesnemu uzbrojeniu uderzeniowemu wojsk pancernych i lotnictwa, a przede wszystkim nowych koncepcji taktycznych, wypróbowanych w wojnie domowej w Hiszpanii pod kryptonimem Legion Condor.

Uzbrojenie poszczególnych części sił zbrojnych było uzależnione, a częściowo wymuszone od ich wzajemnego współdziałania, przede wszystkim lotnictwa z armią lądową i marynarką wojenną.

Broń strzelecka i miotacze ognia Wehrmachtu z okresu II wojny światowej
Pistolety
Pistolety maszynowe
Strzelby
Karabiny i karabinki
powtarzalne
samopowtarzalne
automatyczne
Karabiny maszynowe
ręczne
lekkie
ciężkie
uniwersalne
lotnicze
Karabiny przeciwpancerne
Granaty ręczne
Granatniki
i przenośne wyrzutnie
przeciwlotnicze
Miotacze ognia
Konstrukcje prototypowe
i eksperymentalne

Armia lądowa – Heer

Wojska pancerne dysponowały typami czołgów, które jednak pod względem technicznym nie przewyższały sprzętu alianckiego. W czasie kampanii w Polsce 1939 i we Francji 1940 walczyły przeważnie lekkie czołgi PzKpfw I, PzKpfw II oraz czeskie, oznaczone przez Niemców jako PzKpfw 35(t), które były znacznie słabsze od średnich czołgów brytyjskich Matilda i francuskich B1. Również na froncie wschodnim 1941 okazało się, że nowsze typy czołgów PzKpfw III i PzKpfw IV nie są w stanie sprostać radzieckim T-34 i ciężkiemu czołgowi KW-1, zwłaszcza w walce z tymi ostatnimi niemieckie czołgi były bez szans. Odnosi się to do początkowego okresu wojny. W 1942 roku, po zmodyfikowaniu PzKpfw IV do wersji F2 i strategicznemu wykorzystywaniu tego sprzętu Niemcy byli w stanie odnosić sukcesy zarówno na froncie wschodnim, jak i froncie afrykańskim.

Sukcesy Wehrmachtu, w początkowej fazie wojny na froncie wschodnim, wynikały z lepszej organizacji i znacznej przewagi lotnictwa. Zgrupowania czołgów strony przeciwnej były niszczone przez bombowce nurkujące. Radzieckie czołgi w tym okresie wojny zazwyczaj nie były wyposażone w radiostacje. Załogi radzieckie były też niedostatecznie wyszkolone, ponieważ wielu doświadczonych dowódców, na polecenie Stalina, w drugiej połowie lat trzydziestych ubiegłego stulecia, zostało uwięzionych w łagrach lub rozstrzelanych.

Jako standardowe uzbrojenie piechoty w 1939 r., obok nielicznych pistoletów maszynowych, stosowano pięciostrzałowy karabin Karabiner 98 k oraz karabin maszynowy MG 34, a od 1942 roku typu MG 42.

Lotnictwo – Luftwaffe

Nalot na Warszawę (1939)

Nowoczesne i szybkie samoloty myśliwskie Messerschmitt Bf 109 oraz bombowce Heinkel He 111 i bombowce nurkujące Junkers Ju 87 wraz z innymi typami samolotów zapewniały na początku wojny pełną dominację w powietrzu, co umożliwiło pomyślne akcje bojowe w Polsce, we Francji i w Norwegii, oraz zajęcie Danii, Luksemburga, Belgii i Holandii. Bitwa o Anglię w 1940 r. zakończyła się klęską Luftwaffe.

Przewaga Aliantów w rozmiarze produkcji lotniczej doprowadziła w kolejnych latach do rozbicia sił Luftwaffe. W roku 1944 niemieckie siły lotnicze stały się całkowicie bezradne i utraciły panowanie w powietrzu.

W skład lotnictwa niemieckiego wchodziła elitarna formacja spadochroniarzy, która brała udział w desancie na Krecie. Wobec znacznych strat zaniechano tego rodzaju operacji, a spadochroniarzy kierowano do walki jako elitarne oddziały piechoty, między innymi do obrony Monte Cassino, gdzie walczyli z Polakami.

Wobec wzmagających się nocnych bombardowań obszarów Rzeszy zostały rozwinięte formacje myśliwców nocnych wyposażonych w samoloty dwusilnikowe Messerschmitt Bf 110 z radarem i inne. Zespoły myśliwców nocnych były kierowane do akcji na podstawie rozpoznania nadlatujących bombowców przez łańcuch stacji radarowych rozmieszczonych od Norwegii do szwajcarskiej granicy.

Osiągnięciem ostatnich lat wojny stało się wyposażenie Luftwaffe w jedne z pierwszych odrzutowców, oraz broń rakietową.

Marynarka wojenna – Kriegsmarine

Plan Z przewidywał rozbudowę floty do roku 1947, zgodnie z układem z 18 czerwca 1935 zawartym z Wielką Brytanią do wielkości 35% tonażu floty brytyjskiej, a odnośnie do okrętów podwodnych – do 45%. Jak się okazało plan Z był kompletnie nierealny co do czasu i możliwości zbrojeniowych III Rzeszy.

Na początku wojny w 1939 w skład floty wchodziły większe jednostki, między innymi:

Ze względu na wyraźną przewagę przeciwnika w ciężkich okrętach bojowych większość potencjału skierowano na budowę okrętów podwodnych U-Boot – do roku 1945 wykonano 1153 jednostek różnych typów.

Zbrodnie Wehrmachtu w okupowanej Polsce

Zamordowani polscy rolnicy, 1943

Pierwsze zbrodnie oddziałów Wehrmachtu zostały dokonane już w początkach września 1939 roku. W dniu 4 września żołnierze niemieckiego 42. pułku piechoty zamordowali w Częstochowie co najmniej 227 osób (więcej: Krwawy poniedziałek w Częstochowie). W koszarach w Zambrowie w dniu 11 września żołnierze Wehrmachtu zabili z karabinów maszynowych około 100 wziętych do niewoli polskich żołnierzy z 18. Dywizji Piechoty (więcej: zbrodnia w Zambrowie). Pod Ciepielowem w dniu 8 września niemieccy żołnierze 11. kompanii 15. Pułku Piechoty Zmotoryzowanej zamordowali około 300 polskich żołnierzy z batalionów 7. Dywizji Piechoty. Dokonywano także licznych zbrodni w Bydgoszczy, a także m.in. miejscowościach Końskie, Krasnosielec, Kajetanowice, Urycz, Śladów, Szczucin, Wyszanów i wielu innych. Wehrmacht ponownie uczestniczył w terrorze na terytorium okupowanej Polski od wiosny 1942. W okresie 1939–1942 w niewielkim stopniu był zaangażowany w akcje przeciwko ludności polskiej, jednak już w maju 1942 wziął udział w dużej akcji pacyfikacyjno-partyzanckiej na Lubelszczyźnie. Rozkazy Wilhelma Keitla z 23 lipca 1942 i Adolfa Hitlera z 18 sierpnia 1942 nakładały na niemieckie dowództwo wojsk lądowych obowiązek wydzielenia odpowiednich sił i uczestniczenia w likwidowaniu różnych form oporu na ziemiach polskich. W Generalnym Gubernatorstwie Wehrmacht od 1942 brał udział w kolejnych zbrodniach:

Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce nie były znane w Niemczech, wystawa z 2001 „Verbrechen der Wehrmacht. Dimensionen des Vernichtungskrieges 1941–1944” ograniczała się do zbrodni popełnionych na terenach ZSRR. Dopiero w 2005 otwarto w Niemczech wystawę o zbrodniach w Polsce pod tytułem „Größte Härte … Verbrechen der Wehrmacht in Polen September/Oktober 1939”.

Mogiła ofiar pacyfikacji na cmentarzu w Wyszanowie

Epilog

Wehrmacht został rozwiązany po bezwarunkowej kapitulacji Niemiec 8 maja 1945, co nastąpiło formalnie na mocy ustaleń konferencji poczdamskiej (17 lipca 1945 – 2 sierpnia 1945) – gdzie podjęto decyzję o całkowitej demilitaryzacji Niemiec. W okresie klęski III Rzeszy samobójstwo popełniło 64 generałów wojsk lądowych, 16 generałów Luftwaffe oraz 11 admirałów – przyczyną oprócz świadomości klęski była chęć uniknięcia odpowiedzialności za popełnione zbrodnie wojenne. Jeszcze do stycznia 1946 r. stacjonowały na terenie Szlezwiku-Holsztynu 3 rozbrojone armie niemieckie (dowódcy – gen. Hans Lindemann, gen. Gunter Blumentritt, gen. Johannes Blaskowitz), utrzymywane przez Brytyjczyków na wypadek wojny z ZSRR.

Zbrodnie Wehrmachtu rozpatrywał po II wojnie światowej Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Trybunał skazał na karę śmierci najwyższych dowódców Wehrmachtu – Göringa, Keitla i Jodla (szefa sztabu dowodzenia OKW). Dowódców Kriegsmarine, Dönitza i Raedera skazano na kary więzienia. Na podstawie późniejszych wyroków sądowych poszczególnych państw koalicji antyhitlerowskiej, skazano na karę śmierci 2 feldmarszałków, 32 generałów wojsk lądowych i 16 generałów Luftwaffe – wyroki zostały wykonane.

Mimo uznanego przez sądy i społeczność międzynarodową zbrodniczego charakteru wielu działań Wehrmachtu, w powojennej historiografii niemieckiej, książkach autobiograficznych i publicystyce byłych niemieckich oficerów i żołnierzy dochodziło do prób rehabilitacji Wehrmachtu – m.in. budowania wokół tej formacji legendy rycerskości i uczciwości, z jednoczesnym przemilczeniem i ignorowaniem faktów o jej zbrodniczej działalności w czasie II wojny światowej.

Żołnierze Wehrmachtu

Naczelni dowódcy Wehrmachtu (niem. Oberbefelshaber der Wehrmacht) 1938–1945
# Stopień Imię i nazwisko Okres urzędowania Uwagi
I General der Infanterie Werner von Blomberg 21 maja 1935 – 4 lutego 1938 Wehrmacht powstał z Reichswehry w 1935
II Generaloberst Walther von Brauchitsch 4 lutego 1938 – 19 grudnia 1941
III Gefreiter Adolf Hitler 19 grudnia 1941 – 30 kwietnia 1945
IV Grossadmiral Karl Dönitz 30 kwietnia 1945 – 5 czerwca 1945 lub styczeń 1946 Rozwiązanie Wehrmachtu miało miejsce w styczniu 1946

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 570. ISBN 83-214-0092-2.
  2. ↑ a b c d Gerd R.G.R. Ueberschär Gerd R.G.R., Wojskowe elity III Rzeszy, BarbaraB. Lulińska, DanielD. Luliński, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2004, s. 41, ISBN 83-11-09880-8, OCLC 69588049 .
  3. ↑ Święto armii niemieckiej. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 169 z 29 lipca 1939. 
  4. ↑ PaulP. Carell PaulP., Operacja "Barbarossa", Warszawa: Bellona, , s. 496, ISBN 978-83-11-11103-5, OCLC 297523512  , dokument cyfrowy.
  5. ↑ Niemieckie stopnie wojskowe z okresu II wojny światowej , vaterland.pl  .
  6. ↑ Po sześciu latach służby.
  7. ↑ LeoL. Niehorster LeoL., German Army – Military Personnel Positions, Functions and Ranks Discussed , World War II Armed Forces – Orders of Battle and Organizations  .
  8. ↑ Ruszczak Jarosław, Mundury niemieckie 1939–1945, Ares, Warszawa 1992, ISBN 83-85514-00-7.
  9. ↑ www.militaryphotos.net – Radio communication in Soviet armoured units of WW2.
  10. ↑ Jochen Böhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesień 1939. Wojna totalna, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 2009.
  11. ↑ a b c Czesław Madajczyk „Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce” Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1970, tom 2, s. 265–266.
  12. ↑ a b Czesław Madajczyk „Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce” Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1970, tom 2, s. 392.
  13. ↑ Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński: „Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 (w dokumentach)” Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo MON, Warszawa, 1962 s. 222–232.
  14. ↑ Generałowie Wehrmachtu wiedzieli o Holocauście prawie wszystko. Gazeta Wyborcza, 2007-07-23.brak strony w książce
  15. ↑ a b c Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, 2007, s. 427–428. ISBN 978-83-01-15175-1.

Linki zewnętrzne

Nazizm
Podstawy
Władza
Historia
Partie polityczne
Postacie
Policja i wojsko
Zrzeszenia społeczne
Ideologia i rasizm
Powiązania

Kontrola autorytatywna (siły zbrojne):Encyklopedia internetowa: