Wielka Armia

Wygląd przypnij ukryj Grenadierzy konni Gwardii podczas bitwy pod Pruską Iławą

Wielka Armia (fr. Grande Armée) – nazwa nadawana kolejnym głównym armiom, tworzonym w czasie I Cesarstwa Francuskiego w latach 1805–1808 i 1811–1814 przez wojska francuskie i sojusznicze. Motto formacji brzmiało: „Valeur et Discipline” (męstwo i dyscyplina).

Nazwa formacji

Nazwa Wielka Armia pojawiła się po raz pierwszy w korespondencji Napoleona z szefem sztabu marszałkiem Louisem Berthierem w 1803. W rozkazie z 13 stycznia 1804 Napoleon użył terminu „Wielka Armia Wybrzeży Oceanu”. Liczyła około 200 000 ludzi i stacjonowała na wybrzeżu kanału La Manche i miała być przeznaczona do inwazji na Anglię.

Wobec fiaska planu lądowania i perspektywy wojny z Austrią Napoleon 29 sierpnia 1805 przemianował Armię Wybrzeży Oceanu na „Wielką Armię”. 12 października 1808, aby nazwa nie wskazywała na imperialne zamiary Cesarza, Bonaparte porzucił nazwę Wielka Armia, co miało wskazywać na brak zamiaru dalszych podbojów i nie powodowało niepokojów na dworze nowego sojusznika Francji, Aleksandra I, cara Rosji.

10 stycznia 1811 w liście do ministra administracji wojennej gen. Lacuée, Napoleon oświadczył, że przystępuje od dnia 15 lutego tego do organizacji nowej „Wielkiej Armii”. Proces jej organizacji został zakończony w 1812. Działała ona aż do momentu pierwszej abdykacji Napoleona 2 kwietnia 1814. Była armią wielonarodowościową, a w jej skład weszli oprócz Francuzów żołnierze państw wcielonych do Francji lub pozostających w sojuszu z Cesarstwem Francuskim m.in. Bawarczycy, Wirtemberczycy, Westfalczycy, Polacy, Szwajcarzy, Holendrzy.

W trakcie Stu Dni Napoleon nie używał terminu Wielka Armia, nie chcąc sugerować, że zamierza podejmować jakiekolwiek agresywne działania przeciwko innym państwom, a także chcąc podwyższyć morale Francuzów, sięgając po nazwy armii z czasów rewolucji.

Organizacja Wielkiej Armii

Podział taktyczny

Bonaparte przyjął w Wielkiej Armii znany z czasów I Republiki podział wojsk na dywizje (3–4 pułki, artyleria dywizyjna). Grupował je w korpusy (2–3, czasami więcej dywizji piechoty, 1–2 brygady kawalerii lekkiej do celów rozpoznawczych i ubezpieczających). Korpusy były w pełni samodzielne (m.in. posiadały własny sztab), co pozwalało działać bez pomocy z zewnątrz. Sformowano także korpusy kawalerii rezerwowej (głównie jazda ciężka i liniowa), które – w zamiarach cesarza – miały prowadzić decydujące natarcia i zapewnić zwycięstwo Wielkiej Armii. Głównym odwodem Napoleona od początku do końca I Cesarstwa była Gwardia, od 1808 podzielona na Starą (weterani) i Młodą (rekruci wcieleni w szeregi Gwardii); w 1812 wydzielono także Średnią Gwardię (tego rodzaju Gwardię użyto tylko w kampanii rosyjskiej).

Rodzaje broni

Piechota Grenadier (z lewej) i woltyżer, 1808

W czasach napoleońskich piechota dzieliła się na liniową i lekką, lecz różnice tych rodzajów broni były czysto iluzoryczne (często widoczne tylko w umundurowaniu). W obu tych rodzajach broni występowały kompanie wyborowe (w piechocie liniowej – grenadierzy, a lekkiej – karabinierzy). Dodatkowo w czasach Konsulatu utworzono kompanie woltyżerskie do celów rozpoznawczych i nękających. Każdy pułk piechoty składał się z trzech bądź (rzadziej) czterech batalionów liniowych oraz batalionu szkolnego tzw. zakładu (franc. dépot). Każdy batalion liniowy składał się z dziewięciu kompanii w tym dwóch wyborczych (tj. grenadierskiej i woltyżerskiej) oraz siedmiu fizylierskich. Od 1808 batalion składał się z sześciu kompanii (w tym grenadierska i woltyżerska). Według etatu pułk liczył 3970 żołnierzy (w tym 108 oficerów). W 1812, w momencie szczytowej potęgi militarnej I Cesarstwa piechota liniowa liczyła 130 pułków, natomiast lekka 34. Do tego jeszcze istniały 2 pułki śródziemnomorskie, pułk Walcheren, pułk de Belle Isle, pułk Rè oraz oddziały złożone z innych narodów na francuskim żołdzie np. pułki szwajcarskie, Legia Nadwiślańska, pułki kroackie (rekrutujące się z Chorwatów) czy Legion Irlandzki.

W wielu nominalnie francuskich pułkach piechoty służyli także Belgowie, Niemcy, Włosi, Holendrzy, Szwajcarzy, Hiszpanie pochodzący z obszarów anektowanych przez Francję.

Wiosną 1813 w związku z klęską w Rosji wcielono do szeregów wielu młodych rekrutów niemających często przepisowego wieku. Na cześć cesarzowej żołnierzy tych nazwano Marie-Louises. W tym pojawiła się też seria pułków liniowych o numerach 134–156 formowana z Gwardii Narodowej. Oddziały te odznaczyły się w czasie kampanii 1814.

Po bitwie lipskiej w związku z przejściem oddziałów saskich na stronę koalicji dekretem z 25 listopada 1813 rozbrojono wszystkie oddziały liniowe złożone z żołnierzy pochodzących z narodów walczących z Francją. Przekształcono je w jednostki pionierów.

Kawaleria 8 Regiment polskich szwoleżerów-lansjerów

W czasach wojen napoleońskich kawaleria dzieliła się na ciężką, liniową i lekką. Podział ten wynikał z zadań wyznaczonych każdemu z tych rodzajów. Kawaleria ciężka, na którą składały się pułki kirasjerskie (w 1810 – 14) i karabinierskie (2 pułki) wykorzystywana była do rozstrzygających wynik bitew szarż.

Kawaleria liniowa składała się z:

Kawaleria lekka – używana do celów rozpoznawczych, osłonowych, nękających i pościgu, a nieraz odznaczająca się w walce z wrogiem (np. zagarnięcie floty holenderskiej w Texel, czy zmuszenie do kapitulacji pruskiego garnizonu w Szczecinie. Na tego typu jazdę składały się pułki:

Były też jednostki kawalerii formowane wyłącznie z żołnierzy innych narodów np.:

Artyleria

Napoleon, jako że sam był artylerzystą, twierdził, iż wojnę wygrywa się artylerią, dlatego szczególnie dbał o ten rodzaj broni. Wyodrębnił ją i zorganizował w oddzielny cesarski korpus artylerii, na który składała się artyleria piesza i konna (wprowadzona w 1791). Za czasów Napoleona używano dział polowych (4-, 6-, 8-, 12-funtowych i haubic) oraz moździerzy (6-calowych) systemu stworzonego przez Jeana Gribeauvala, wprowadzonego jeszcze za czasów Starego Porządku. Organizacyjnie w 1803 artyleria liczyła 8 pułków artylerii pieszej i 6 pułków artylerii konnej. W tym samym utworzono 8 batalionów pociągu artylerii. Rok później sformowano 100 kompanii kanonierów obrony wybrzeża, w których służyli weterani, oraz kompanie kanonierów stacjonarnych (fr. sedentaires). Każdy pułk artylerii pieszej składał się z 22 kompanii bojowych. W 1809 dodano kompanię zakładową, a w 1814 liczbę kompanii bojowych zwiększono do 28.

Francuska artyleria polowa w czasie wojen napoleońskich
Rodzaj działa Kaliber Długość lufy Masa lufy Masa lawety Zasięg w metrach Działon Szybkostrzelność
Armata 12-funtowa 121 mm ok. 2,25 m ok. 1000 kg ok. 1030 kg kula 900 m
kula maks. 1800 m
kartacz 600 m 		15 ludzi 1 strzał/min.
Armata 8-funtowa 100 mm ok. 1,97 m ok. 620 kg ok. 900 kg kula 800 m
kula maks. 1500 m
kartacz 475 m 		13 ludzi 2 strzały/min.
Armata 6-funtowa 90 mm ok. 1,75 m ok. 420 kg ok. 800 kg kula 750 m
kula maks. 1250 m
kartacz 430 m 		10 ludzi 2–3 strzały/min.
Armata 4-funtowa 84 mm ok. 1,57 m ok. 310 kg ok. 720 kg kula 700 m
kula maks. 1200 m
kartacz 400 m 		8 ludzi 3 strzały/min.
Haubica 166 mm ok. 0,7 m ok. 340 kg ok. 900 kg szrapnel 700–1200 m
kartacz 240 m 		13 ludzi 1 strzał/min.

Działania zbrojne

Wojna 1805

Bitwa pod Austerlitz, 1805

Pierwszym sprawdzianem bojowym Wielkiej Armii Napoleona była kampania 1805, w której Francuzi zmierzyli się z armiami austriacką cesarza Franciszka II oraz rosyjską cara Aleksandra I. Wojska francuskie szybko nacierały przez Bawarię, zmusiły do kapitulacji dużą część austriackiej armii generała Macka (bitwa pod Ulm) oraz dotarły aż do Moraw. W decydującym starciu – pod Austerlitz – Napoleon pokonał przeciwników i zmusił ich do podpisania traktatu pokojowego we Preszburgu (dzisiaj Bratysława) 26 grudnia 1805.

Kampania 1806/1807

Napoleon na polu bitwy pod Frydlandem

Po zwycięstwie nad Austrią rozpadło się Święte Cesarstwo Rzymskie. Zastąpił je Związek Reński utworzony pod egidą Francji (Napoleon I został protektorem tegoż związku). Zmiany te, a także korony dla władców Bawarii i Wirtembergii oraz tytuł wielkiego księcia dla władcy Badenii (którym został jeden z marszałków Napoleona – Joachim Murat) źle przyjęto na berlińskim dworze opanowanym przez stronnictwo wojenne pod przywództwem królowej Luizy. Król Prus Fryderyk Wilhelm III ośmielony obietnicą rosyjskiej pomocy wysłał 1 X 1806 ultimatum do Napoleona, w którym domagał się wycofania Francuzów z Niemiec i zwrotu ziem odebranych niegdyś Prusom. W odpowiedzi Bonaparte skoncentrował armię i zaatakował Prusy przez Las Turyński. W tym czasie powstała IV koalicja antyfrancuska złożona z Prus, Rosji, Anglii, Szwecji i Saksonii. Po zwycięstwie Napoleona pod Jeną i marszałka Davouta pod Auerstaedt armia pruska znalazła się w rozsypce, a Francuzi weszli do Berlina i ruszyli dalej, na ziemie polskie.

Król uciekł do Prus Wschodnich, gdzie z pomocą przybyła mu armia rosyjska. Podjęła ona w lutym ofensywę powstrzymaną przez Francuzów w krwawej bitwie pod Pruską Iławą. Ostatecznie Wielka Armia pobiła Rosjan i Prusaków 4 czerwca 1807 w bitwie pod Frydlandem. Tym samym cesarz Francuzów zmusił cara Aleksandra I i króla Fryderyka Wilhelma III do podpisania pokoju w Tylży w lipcu 1807.

Wyprawa moskiewska (1812)

Rosyjska 1 i 2 armia szybko wycofały się z Litwy i Białorusi daleko w głąb carskiego Imperium i długo uchylały się od walnego starcia. Połączyły się dopiero pod Smoleńskiem, gdzie doszło do pierwszej większej bitwy z Napoleonem. W międzyczasie Wielka Armia utraciła wielu ludzi w mniejszych starciach i potyczkach, było też sporo maruderów, oderwańców, a nawet dezerterów. Potem Wielka Armia stoczyła jeszcze wielką, krwawą, lecz nierozstrzygniętą bitwę pod Borodino. Napoleon zrealizował swój zamiar zajęcia Moskwy, jednak ludność kryła się w głębi kraju, a swoje miasta, wsie i osiedla zostawiała opustoszałe lub zniszczone.

Napoleon pod Borodino

Wielka Armia musiała rozpocząć odwrót, zbliżała się zima, a żołnierze nie mieli solidnych mundurów, obuwie było popękane po długich marszach, kończyła się amunicja, podupadła dyscyplina, w napoleońskie szeregi wdarło się rozprzężenie i zamęt. Często atakowali je rosyjscy Kozacy i partyzanci, a rosyjska armia niszczyła mniejsze oddziały, czyniąc niemałe straty. W czasie odwrotu żołnierze padali z wycieńczenia i chłodu, Wielka Armia kruszyła się, ilość dezercji wzrosła. Na wielu odcinkach Rosjanie przeszli do ofensywy i zamierzali okrążyć wycofujących się Francuzów. Podczas przeprawy przez Berezynę Napoleon musiał stoczyć bitwę, która przysporzyła mu kolejnych strat. Zdziesiątkowane wojsko wycofywało się przez Księstwo Warszawskie i Prusy za Łabę.

Kampania niemiecka (1813)

Bitwa pod Lipskiem

W czasie marszu przez Prusy Wielka Armia została zaatakowana przez wojska koalicji pod Lipskiem i tam właśnie rozegrała się tzw. Bitwa Narodów. W tym starciu V korpus polski pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego osłaniał przeprawę przez rzekę Elsterę, a dowódca polski, jako jedyny obcokrajowiec, został na polu bitwy mianowany francuskim marszałkiem. Dzięki waleczności polskich żołnierzy udało się uratować większą część armii, jednak straty były ogromne. Książę Józef Poniatowski zginął w nurtach rzeki.

Gdy część wojsk Napoleona przeprawiło się przez Elsterę, a Polacy pozostawali na drugim brzegu, Francuscy saperzy przedwcześnie wysadzili most. Car rosyjski Aleksander I Romanow zaproponował korpusowi polskiemu poddanie się i swobodny powrót do kraju, jednak wielu Polaków pozostało z Napoleonem i walczyło honorowo do końca. Po bitwie pod Lipskiem (16–18 X 1813) zdziesiątkowana Wielka Armia była zmuszona do odwrotu do Francji, przy czym przyszło jej zbrojnie torować sobie drogę, m.in. pokonać armię bawarską (bitwa pod Hanau).

Kampania francuska (1814)

Kozacy rosyjscy na ulicach Paryża w 1814

Po odwrocie do Francji z 170 tys. żołnierzy cesarzowi pozostało 70 tysięcy. Napoleon nie mógł zapobiec inwazji na Francję.

Pożegnanie Napoleona ze Stara Gwardią

1 stycznia 1814 wojska VI koalicji (złożone z prusko-rosyjskiej Armii Śląskiej i austriacko-niemiecko-rosyjskiej Armii Czeskiej) przekroczyły Ren i rozpoczęły koncentryczny marsz na Paryż. Mimo wielu wygranych bitew (kampanię 1814 wielu historyków porównuje do I kampanii włoskiej z lat 1796–1797) – m.in. pod Brienne, pod Montmirail czy pod Montereau wobec zajęcia Paryża przez wojska koalicji (31 marca 1814) i zdrady części wojsk (korpus marsz. Marmonta), Napoleon został zmuszony do abdykacji 10 kwietnia 1814.

Ordre de Bataille Wielkiej Armii w kampaniach 1805–1814

Skład Wielkiej Armii w kampanii 1805

I Korpus

II Korpus

III Korpus

IV Korpus

V Korpus

VI Korpus

VII Korpus

VIII Korpus (utworzony w trakcie kampanii)

Kawaleria rezerwowa Wielkiej Armii

Gwardia Cesarska

Razem: 145 tys. piechoty, 38 tys. kawalerii i 340 dział.

Skład Wielkiej Armii w bitwie pod Jeną i Auerstadt (14 X 1806)

szef sztabu: marsz. Louis-Alexandre Berthier, ks. Neufchatel

Pod Jeną:

IV Korpus – marsz. Nicolas Jean de Dieu Soult

V Korpus – marsz. Jean Lannes

VI Korpus – marsz. Michel Ney, książę Elchingen

VII Korpus – marsz. Pierre Augereau

Kawaleria Rezerwowa – marsz. Joachim Murat, wielki książę Bergu i Kliwii

Pod Auerstadt:

III Korpus

Skład Wielkiej Armii 22 czerwca 1812

Ten sławny wykres Minarda pokazuje jak topniała Wielka Armia.

W wyniku późniejszych zmian układ ten uległ zmienił się. We wrześniu Wielką Armię tworzyły korpusy I, III, IV, V i VIII, Gwardia oraz wszystkie korpusy kawalerii rezerwowej; marsz. Macdonald ze swym X korpusem stał po Rygą i Dyneburgiem, grupa Schwarzenderga – jego XII korpus i VII korpus Reyniera osłaniały Polesie przed rosyjską 3 Armią Zachodnią gen. Tormasowa; samodzielna dywizja Kosińskiego stojąc nad Bugiem, osłaniała granice Księstwa Warszawskiego; samodzielna 17 Dywizja Piechoty gen. dyw. Dąbrowskiego blokowała twierdzę Bobrujsk na Białorusi; II i VI korpus pod ogólną komendą marsz. St. Cyr znajdowały się nad Dźwiną pod Połockiem i strzegły szlaków zaopatrzeniowych, a korpusy IX i XI pozostały w odwodzie).

Polacy weszli w skład korpusów: I (9 pułk ułanów), II (8 pułk szwoleżerów-lansjerów), V (całość), IX (Dywizja Księstwa Warszawskiego – 4, 7, 9 pp, tj. 9 batalionów piechoty, 2 kompanie artylerii polskiej, kompania saperów), X (5,10,11, pp, tj. 12 batalionów piechoty, 2 kompanie artylerii polskiej, komp.saperów), I Kawalerii (pułki 6 i 8 ułanów), II Kawalerii (10 pułk huzarów), IV Kawalerii (4 Dywizja Lekka, tj. pułki: 2, 3, 7, 11, 15 i 16 ułanów, poza tym 14 pułk kirasjerów) oraz w Gwardii (1 pułk szwoleżerów-lansjerów i Legia Nadwiślańska).

Skład Wielkiej Armii w bitwie lipskiej

Gwardia Cesarska

Wojska liniowe:

Dywizje samodzielne:

Kawaleria Rezerwowa – marsz. Joachim Murat, król Neapolu

Wielka Armia w bitwie pod La Rothiere 1 II 1814

Galeria dowódców

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Zasięg maksymalny osiągano strzelaniem rykoszetowym, gdy kula odbijała się wielokrotnie od podłoża.
  2. ↑ Tylko w latach 1804–1809.

Przypisy

  1. ↑ Chandler 1990 ↓, s. 102.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Korpusy Wielkiej Armii (1805–1814)
Działania zbrojne

Kontrola autorytatywna (wojska lądowe):Encyklopedie internetowe: