Alpy

Alpy
Ilustracja
Matterhorn
Kontynent

Europa

Państwo

 Francja
 Monako
 Włochy
 Szwajcaria
 Liechtenstein
 Niemcy
 Austria
 Słowenia
 Węgry

Najwyższy szczyt

Mont Blanc
(4808 m n.p.m.)

Długość

1200 km

Powierzchnia

220 tys. km²

Położenie na mapie EuropyMapa konturowa Europy, blisko centrum po lewej na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Alpy”AlpyAlpy
46°34′41″N 8°36′54″E/46,578056 8,615000
Zdjęcie satelitarne Alp Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią Alpy na włoskiej mapie z roku 1899 Mont Blanc Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze Grandes Jorasses Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów, najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808 m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to od południowego zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry.

Nazwa

Nazwy grecka i łacińska używane były w starożytności:

Herodot (V wiek p.n.e.)

Εκ δε της χώρας της κειμένης υπεράνω των Ομβρίκων ο Κάρπις και ο Άλπις, ρέοντες και ούτοι προς βοράν, εισβάλλουσιν εις αυτόν, διότι ο Ίστρος ρέει δι' όλης της Ευρώπης αρχόμενος εκ των Κελτών οίτινες μετά τους Κύνητας είναι οι τελευταίοι κάτοικοι της Ευρώπης προς δυσμάς· ρέων δε δι' όλης της Ευρώπης εισβάλλει εις την θάλασσαν πλαγίως της Σκυθικής.

Herodot, Dzieje (księga czwarta, rozdział 49., tłum. na język nowogrecki A. Skalides, 1874) Wergiliusz (I wiek p.n.e.)

adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,
cum fera Karthago Romanis arcibus olim
exitium magnum atque Alpes immittet apertas:
tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.
nunc sinite et placitum laeti componite foedus.

Wergiliusz, Eneida (księga dziesiąta) Pompejusz Festus (ok. II w. n.e.)

Album, quod nos dicimus, a Graeco, quod est ἀλφόν, est appellatum. Sabini tamen alpum dixerunt. Unde credi potest, nomen Alpium a candore nivium vocitatum.

Sextus Pompeius Festus, De verborum significatu (wyciąg Pawła Diakona, VIII w.)

Powyższy cytat z Festusa mówi o pochodzeniu nazwy od bieli (śniegów).

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział geograficzny

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo, aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.

Podział geologiczny

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

Podział na grupy górskie

Partizione delle Alpi.
Kolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali Partizione delle Alpi Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA) Podział Alp według SOIUSA Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA) Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE) Podział Alp Wschodnich według AVE

Szczyty

Liskamm – północna ściana Weisshorn Aiguille du Dru

Najwyższe

Najwybitniejsze

Najbardziej znaczące dla wspinaczki

Przełęcze

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc

Uwagi

  1. ↑ a b Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Jednocześnie niektóre klasyfikacje (np. SOIUSA, Partizione delle Alpi) włączają cały obszar Monako do Alp. Monako jest państwem członkowskim Konwencji Alpejskiej.
  2. ↑ a b Góry Soprońskie na pograniczu austriacko-węgierskim są wg klasyfikacji SOIUSA oraz AVE częścą Alp Wschodnich.
  3. ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA.
  4. ↑ Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali, zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.

Przypisy

  1. ↑ a b c d Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. .
  2. ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. . (wł.).
  3. ↑ Andreola Rossi: VERGIL: AENEID 10. Google Książki. .
  4. ↑ Sextus Pompeius Festus: SEXTI POMPEI FESTI DE VERBORUM SIGNIFICATU QUAE SUPERSUNT CUM PAULl EPITOME.. archive.org. .
  5. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. .
  6. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. . .
  7. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. . .

    Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

  8. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. .
  9. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. .
  10. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. .
  11. ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. . (wł.).
  12. ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. . .

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Pasma górskie Alp
Alpy Zachodnie
Alpy Wschodnie
Północne Alpy Wapienne
Alpy Centralne
Południowe Alpy Wapienne
Kontrola autorytatywna (łańcuch górski):Encyklopedia internetowa: