Armia „Pomorze”

Wygląd przypnij ukryj Armia „Pomorze”
Historia
Państwo

 Polska

Sformowanie

23 marca 1939

Rozformowanie

18 września 1939

Dowódcy
Pierwszy

gen. dyw. Władysław Bortnowski

Działania zbrojne
kampania wrześniowa
bitwa pod Krojantami
bitwa w Borach Tucholskich
bitwa nad Bzurą
natarcie na Skierniewice
Organizacja
Dyslokacja

Toruń
Włocławek (od 4 IX)
Brześć Kujawski (od 6 IX)
Czerniew (13–17 IX)

Rodzaj sił zbrojnych

wojsko

Podległość

Naczelne Dowództwo

Armia „Pomorze” – związek operacyjny Wojska Polskiego utworzony wiosną 1939, zgodnie z planem operacyjnym „Zachód”.

W czasie kampanii wrześniowej armia dowodzona przez gen. dyw. Władysława Bortnowskiego występowała w składzie czterech dywizji piechoty (4., 9., 15., 16.), Pomorskiej Brygady Kawalerii oraz Pomorskiej i Chełmińskiej Brygady ON. Jej związki taktyczne bronić miały polskiego Pomorza. W obszarze operacyjnym armii znajdował się Korpus Interwencyjny przeznaczony do obrony interesów polskich w Gdańsku. Na prawym brzegu Wisły działała Grupa Operacyjna „Wschód” gen. bryg. Mikołaja Bołtucia.
Armia, silnie nadwerężona w walkach na Pomorzu, uczestniczyła też w bojach pod Łowiczem i Sochaczewem.

Geneza i zadania

Utworzona 23 marca 1939 w celu obrony Pomorza przed atakiem niemieckim z kierunków zachodniego i wschodniego. O ugrupowaniu armii w dużej mierze zadecydowała możliwość interwencji od strony Wolnego Miasta Gdańsk. Siły armii zostały rozdzielone na dwie części, jedna miała bronić zachodniej granicy państwa, druga nie dopuścić do połączenia sił wroga działających od strony Prus Wschodnich z siłami działającymi z zachodu. Jednak obawa przed aneksją Gdańska i ataku od północy spowodowała, że część sił armii została skierowana do „korytarza gdańskiego” aż po Kościerzynę i Tczew (Oddział Wydzielony „Kościerzyna” i Oddział Wydzielony „Starogard”). Biorąc pod uwagę, że na całym odcinku Wisły (około 60 km) pomiędzy Grudziądzem a Fordonem pod Bydgoszczą nie było żadnego mostu, całe północne ugrupowanie było narażone na odcięcie od reszty armii w przypadku zdecydowanego ataku z zachodu.

Dowódcy Armii gen. dyw. Władysławowi Bortnowskiemu postawiono następujące zadanie:

Punkt ciężkości działań Armii miał być usytuowany na wschodnim brzegu Wisły. Późniejszy rozkaz polecił zniszczyć mosty w Tczewie. Pas działań Armii, wynosił od 120 do 160 km, a głębokość od 60 do 110 km.

Armii powierzono zadanie działania w pasie:

Od tak wyznaczonego pasa, na północy miało działać Dowództwo Obrony Wybrzeża, podległe Dowództwu Floty, na południu Armia „Poznań” pod dowództwem gen. Kutrzeby, na wschodzie Armia „Modlin” pod dowództwem gen. Przedrzymirskiego.

Pod koniec marca, po powrocie do Torunia z Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych, gen. Bortnowski postawił zadania poszczególnym wielkim jednostkom:

Zachodnia granica pasa działania dywizji stanowiła wschodnią granicę działania 16 DP, zaś wschodnia granica stanowiła granicę działania armii.

W połowie kwietnia nadszedł rozkaz marszałka Śmigłego-Rydza o powiększeniu składu armii o 9 Dywizję Piechoty z Siedlec. Po jej przybyciu w rejon działania armii, zostały dokonane zmiany rozmieszczenia głównych jednostek. Pas działania Pom. BK został zwężony poprzez przesunięcie południowej granicy jej działania na linię rzek Sępolna (wypływa z jeziora Sępoleńskiego) i Sępolenki (obydwie prawostronne dopływy Brdy). Powstałą w ten sposób lukę, pomiędzy 15 DP a Pom. BK, zajęła 9 DP. Podporządkowany jej został koronowski batalion ON.

Przyjazd Korpusu Interwencyjnego, pod koniec sierpnia, spowodował przesunięcie w kierunku północnym głównych sił 9 DP, dla zapewnienia osłony ewentualnego działania 27 Dywizji Piechoty (dowódca gen. bryg. Drapella) po osi Skarszewy – Starogard – Gdańsk. Telegram z Naczelnego Dowództwa, wysłany w dniu 1 września 1939 o godz. 8.50 (data odbioru rozkazu nie jest znana), oddawał do dyspozycji dowódcy armii 27 DP.

Dowództwo armii mieściło się w jednym z fortów w dzielnicy Torunia – Podgórz.

Działania bojowe

Bitwa graniczna

1 września Bitwa o Pomorze –1 września 1939

1 września 1939 siły armii zostały zaatakowane jednocześnie z terenu Pomorza Zachodniego (4 Armia niemiecka) oraz z Prus Wschodnich (3 Armia niemiecka). Silna, zmotoryzowana kolumna niemiecka (20 Dywizja Zmotoryzowana z 4 Armii), poruszająca się w kierunku wschodnim, rozbiła pod Mąkowarskiem 35 pp (z 9 DP), przedarła się przez Bory Tucholskie w rejonie jezior koronowskich i wyszła na tzw. magistralę węglową. Zagrożony został odwrót GO „Czersk”, tucholskiego zgrupowania 9 DP oraz przecięta została droga odwrotu 27 DP, która kierowała się w kierunku magistrali węglowej i miała odjechać w ślad za Korpusem Interwencyjnym. Z Bytowa na samotny batalion ON „Kościerzyna” z plutonem kawalerii 16 puł. i baterią konną 11 dak ruszyła niemiecka 10 DPanc. Pułki Pomorskiej BK walczyły z niemieckimi patrolami, 18 pułk szarżował pod Krojantami i zatrzymał w tym rejonie na kilka godzin niemiecki atak. Ostatecznie jednak Pomorska BK musiała się wycofać w kierunku południowym. Przeważające siły nieprzyjaciela wyparły 16 DP znad Osy, a 22 pp z linii jezior koronowskich. W kierunku na Sępólno zaatakowała 3 DPanc., której czołgi posuwały się na wschód prawie bez oporu ze strony jednostek 9 DP.

Nieprzyjaciel usiłował otworzyć sobie drogę do Prus Wschodnich, atakując oba wyloty kolejowej magistrali tranzytowej pod Tczewem i w rejonie Chojnic. Niemcy usiłowali uchwycić mosty na Wiśle w Tczewie. Polscy saperzy wysadzili je w powietrze. Równocześnie z Pomorza Niemieckiego na skrzydle północnym ugrupowania korpusu pancernego uderzyły na Chojnice i dalej w kierunku na Tucholę. Na skrzydle południowym wyszło natarcie piechoty na Sępolno – Więcbork i dalej na Bydgoszcz. Uderzenia te zepchnęły ze stanowisk obronnych Pomorską Brygadę Kawalerii i 9 Dywizje Piechoty zagrażając 27 Dywizji Piechoty z Korpusu Interwencyjnego, która z rejonu Borów Tucholskich odchodziła w kierunku na Bydgoszcz. W godzinach przedwieczornych niemiecka 3 Dywizja Pancerna zdobyła nieuszkodzony most na Brdzie, przeprawia się przez rzekę i wyszła na tyły ugrupowania polskiego. Nocne przeciwuderzenia polskie nie dały oczekiwanego rezultatu i most pozostał w rękach niemieckich. Będąca w składzie Korpusu Interwencyjnego 13 DP z rejonu Toruń – Inowrocław została załadowana i odjechała do armii odwodowej.

2 września Bitwa o Pomorze –2 września 1939

Niemiecki korpus pancerny nacierał w kierunku wschodnim ku Wiśle. Zagrażało to odcięciem wojsk polskich w „korytarzu” i osaczeniem dywizji polskich walczących w rejonie Grudziądza. 27 DP bombardowana przez lotnictwo i powstrzymana przez czołgi nie zdołała przebić się przez ugrupowanie nieprzyjaciela. W tym czasie 9 DP nacierała bez powodzenia pod Klonowem. Niemcy przełamali obronę 27 pułku piechoty, spychając jednostki polskie w kierunku południowym. Na wschodnim brzegu Wisły już od 1 września niemiecki korpus uderzający z Prus Wschodnich nacierał na grupę gen. Bołtucia w rejonie Grudziądza i Brodnicy. Nad Osą nieprzyjaciel zepchnął 16 Dywizję Piechoty z jej stanowisk obronnych. 2 września 16 DP kontynuowała odwrót, a przeciwnatarcie 4 DP uzyskało lokalne powodzenie. Przez cały dzień wojska grupy operacyjnej były silnie bombardowane przez lotnictwo nieprzyjaciela.

3 września Bitwa o Pomorze –3 września 1939

Na Pomorzu wysunięte na północ oddziały usiłowały w nocy z 2 na 3 września przebić się przez okrążające je wojska niemieckie. 27 DP wieczorem rozpoczęła rozpoczyna wieczorem marsz na południe. Około 20.00 dowódca Armii „Pomorze” zameldował Naczelnemu Wodzowi , że wszystkie jednostki będące na północ od Bydgoszczy można uważać za stracone. Ocenił, ze z kotła okrążenia z 27 DP wydostało się około 3 baonów piechoty i 5 baterii artylerii, z 9 DP – niekompletny 22 pułk piechoty i jedna bateria, z Pomorskiej Brygady Kawalerii słabe 5 szwadronów, jeden szwadron ckm i 2 baterie po 2 działa oraz znaczna ilość taborów z różnych oddziałów.
Na odcinku grupy gen. Bołtucia Grudziądz był atakowany ze wszystkich stron, a GO wycofała się z pozycji na zachód od jezior brodnickich.

4 września

W nocy z 3 na 4 września grupa gen. Bołtucia, czyli 4 i 16 Dywizja Piechoty rozpoczęły odwrót na Wisłę w kierunku na Dobrzyń nad Drwęcą.

Żołnierze Armii „Pomorze” wzięci do niewoli w Borach Tucholskich 5 września

W tym dniu o 22 przyszedł rozkaz dotyczący odwrotu w kierunku Warszawy po linii Włocławek – Brześć Kujawski i dalej w kierunku wschodnim. Do armii została przydzielona 26 Dywizja Piechoty (dowódca płk dypl. Brzechwa-Ajdukiewicz) z Armii „Poznań”. Gen. Bortnowski włączył 26 DP, razem z 15 DP, w skład GO gen. Przyjałkowskiego. Większość sił Armii miała się cofać lewym brzegiem Wisły, zaś GO gen. Bołtucia (4 DP, 16 DP i dac armii) – prawym. Dowódca armii, obawiając się zniszczenia mostu we Włocławku i rozdzielenia sił armii, polecił zorganizowanie przeprawy na południe od Nieszawy. Ostatecznie jednak GO Bołtucia przeszła na lewy brzeg Wisły we Włocławku. W czasie odwrotu udało się uzupełnić straty 27 DP, poniesione w trakcie przebijania się z korytarza. Przydzielono do niej 22 pp wraz z 2/9 pal i jeden dywizjon z artylerii armii. Natomiast 9 DP praktycznie przestała istnieć. W nocy z 7 na 8 września dowództwo armii przeniesiono do Brześcia Kujawskiego.

Odwrót z Kujaw

6 września

W tym dniu w strukturach Armii „Pomorze” funkcjonowały trzy grupy operacyjne.
W GO gen. Bołtucia:
4 Dywizja Piechoty ześrodkowała się na południe od Torunia. Tu dołączył do niej dywizjon 2 pułku artylerii ciężkiej. W tym rejonie znalazła się też artyleria 16 DP. O zmierzchu grupa ta maszerowała dalej pod Włocławek.
16 Dywizja Piechoty maszerowała prawym brzegiem Wisły do lasów koło Dobrzejewic i tu miała przekroczyć Wisłę. Z nieznanych przyczyn nie doszło jednak do budowy mostu łyżwowego, spławianego Wisłą. Maszerowała zatem dalej w kierunku na Włocławek. W tym samym kierunku maszerowały trzy OW: Oddział Wydzielony „Grudziądz” płk. Stefana Cieślaka, płk. Tadeusza Niezabitowskiego i Oddział Wydzielony „Jabłonowo” ppłk. Jana Szewczyka. Okręty Oddziału Wydzielonego Rzeki Wisły płynęły w górę rzeki.

W Grupie Operacyjnej gen. Przyjałkowskiego:
15 Dywizja Piechoty zajmowała pozycje obronne od Solca Kujawskiego po Kobylarnię i ścierała się z niemiecką 50 Dywizją Piechoty. Odwrót dywizja rozpoczęła dopiero po północy.
26 Dywizja Piechoty z nad dolnej Noteci wieczorem wycofywała się wieczorem na południe.

W Grupie Operacyjnej gen. Drapelli:
Oddział Wydzielony płk. Aleksandra Myszkowskiego (OW „Toruń”) wieczorem wycofał się na południowy brzeg Wisły;
odtworzono 27 Dywizję Piechoty;
części 35 pułku piechoty maszerowała w ślad za GO gen. Bołtucia;
kombinowany pułk kawalerii Pomorskiej Brygady Kawalerii płk. Jastrzębskiego z dwiema bateriami konnymi dozorował linię Wisły między 15 Dywizją Piechoty a Toruniem; wieczorem pomaszerował w kierunku na Toruń.

Oddział Wydzielony ppłk. Sadowskiego z 5 Dywizji Piechoty bronił przedmościa we Włocławku z zadaniem zapewnienia przejścia na południowy brzeg Wisły piechoty 16 DP i trzech oddziałów wydzielonych.

7 września

W GO gen. Bołtucia:

W GO gen. Drapelli:

W GO gen. Przyjałkowskiego

Dowódca Armii „Pomorze” nakazał marsze nocne GO gen. Bołtucia do rejonu Włocławek – Kruszyn, 27 DP w rejon Aleksandrowa w gotowości do przejściowej obrony na rubieży Tonczyny, GO gen. Przyjałkowskiego do rejonu: Radziejów – Zakrzewo. Późnym wieczorem zmieniono zadania, zatrzymując 15 DP na północ od cypla jeziora Gopło, nakazując natomiast 26 DP dalszy marsz po Radzyń i Jezioro Głuszyńskie.

8 września

W GO gen. Bołtucia:

Inne dywizje

W tym dniu dowódca armii gen. Bortnowski zdecydował, że:

Bitwa nad Bzurą

Bitwa nad Bzurą

Dwukrotnie, 7 i 8 września, spotkali się generałowie Kutrzeba i Bortnowski w rejonie Kutna. Tam zapadła decyzja o podporządkowaniu Armii „Pomorze” dowództwu gen. Kutrzeby. W dniu 9 września nastąpiło natarcie Armii „Poznań” w kierunku na Stryków. Rozpoczęła się największa bitwa kampanii wrześniowej zwana bitwą nad Bzurą. W tym czasie na odcinku Armii „Pomorze”, w rejonie Włocławka i Brześcia Kujawskiego, nieprzyjaciel wprowadził do działania wojska w sile jednej dywizji piechoty, która spychała 27 DP na południe. Armia „Pomorze” przeszła do działań zaczepnych 14 września o godz. 8, na kierunku Łowicz – Skierniewice. W ciężkich walkach 16 DP udało się sforsować Bzurę i wejść kilka kilometrów w głąb pozycji nieprzyjaciela. Kontrowersyjny rozkaz gen. Bortnowskiego zatrzymał natarcie, a następnie nakazał wycofanie ze zdobytych pozycji. W kolejnych dniach, do 18 września, oddziały usiłowały przerwać okrążenie i przebijać się do Warszawy przez Puszczę Kampinoską.

Struktura organizacyjna Armii „Pomorze”

Pozycje wojsk polskich 16/17.09.1939Polożenie 17 09 1939Położenie 17 09 1939

Dowództwo Armii „Pomorze”

Wielkie jednostki

W myśl pierwotnych planów w skład Armii miały wchodzić 5 i 12 Dywizja Piechoty (zamiast 9 i 27 DP).

Piechota

Artyleria

Saperzy

Bronie Pancerne

Lotnictwo i OPL Armii „Pomorze”

Działania eskadr lotniczychMyśliwiec PZL P.11c ze 141 Eskadry Myśliwskiej, przydzielonej do armii "Pomorze", porzucony na lotnisku w Toruniu w czasie kampanii wrześniowej w stanie uszkodzonym (bez reduktora silnika) Łączność

Marynarka Wojenna:

Ordre de Bataille Armii „Pomorze”, do szczebla batalionu (dywizjonu), przedstawiono w:

1 września 1939 dowódca Armia „Pomorze” dysponował łącznie:

Obsada personalna Dowództwa Armii

Dowództwo Armii „Pomorze”

Sztab

Uwagi

  1. ↑ Koszary Szkoły Podchorążych Artylerii na Mokrem.
  2. ↑ W niektórych opracowaniach nazywana Armią „Toruń”.
  3. ↑ 27 Dywizja Piechoty została odtworzona przez połączenie 23 pułku piechoty (zasilonego oddziałami marszowymi), 24 pułku piechoty wzmocnionego 83 batalionem i 208 pułkiem piechoty zorganizowanego z marszówek garnizonu Inowrocław. Artylerię dywizji utworzono z uratowanych czterech baterii 27 DP oraz świeżych 48. i 68 dywizjonu artylerii lekkiej. Zapowiedziano dalsze wzmocnienie Dywizji przez dołączenie do niej 22 pułku piechoty z II dywizjonem 9 pułku artylerii lekkiej.
  4. ↑ J. Kirchmayer Pamiętniki str. 491 – ...Przejechaliśmy przez zbombardowane Kutno i dojechaliśmy do wskazanej wsi. Przed podjazdem do pięknego dworu zastaliśmy gospodarzy i jakiegoś oficera ze sztabu armii „Poznań”
  5. ↑ J. Kirchmayer Pamiętniki str.491 – (gen. Bortnowski do gen. Kutrzeby): Jestem młodszy od ciebie, podporządkowuję się tobie
  6. ↑ Były to trzy baterie typu A należące organicznie do 9, 15 i 16 DP oraz jedna bateria typu B należąca do Pomorskiej BK. Kolejne trzy baterie typu A (4, 13 i 27) zostały podporządkowane tymczasowo, na okres koncentracji, szefom OPL okręgów korpusów. W Łowiczu na terenie OK IV znajdowała się bateria nr 27. Torunia broniła bateria nr 4, natomiast Włocławka bateria nr 13. Dwie ostatnie baterie znajdowały się na terenie OK VIII. Ponadto szefowi OPL OK VIII podlegały trzy plutony artylerii przeciwlotniczej 40 mm (801, 881 i 882).

Przypisy

  1. ↑ Stachoń 1941 ↓, s. 3.
  2. ↑ a b Kirchmayer 1946 ↓, s. 39.
  3. ↑ Zawilski 2019 ↓, s. 785.
  4. ↑ Sobczak (red.) 1975 ↓, s. 34.
  5. ↑ Porwit 1983 ↓, s. 89-90.
  6. ↑ Kozłowski (red.) 1979 ↓, s. 261.
  7. ↑ a b c d Ciechanowski 1982 ↓, s. 36–37.
  8. ↑ Stachiewicz 1998 ↓, s. 468.
  9. ↑ a b c Stachiewicz 1998 ↓, s. 469.
  10. ↑ Stachiewicz 1998 ↓, s. 485.
  11. ↑ Stachiewicz 1998 ↓, s. 486.
  12. ↑ Stachiewicz 1998 ↓, s. 493.
  13. ↑ Porwit 1983 ↓, s. II/108.
  14. ↑ Porwit 1983 ↓, s. II/108–109.
  15. ↑ a b Porwit 1983 ↓, s. II/109.
  16. ↑ a b Porwit 1983 ↓, s. II/111.
  17. ↑ Porwit 1983 ↓, s. II/111–112.
  18. ↑ Porwit 1983 ↓, s. II/113–114.
  19. ↑ Porwit 1983 ↓, s. II/114.
  20. ↑ Porwit 1983 ↓, s. I/.
  21. ↑ Leonard 1991 ↓, s. 225.
  22. ↑ Jurga 1975 ↓, s. 185.
  23. ↑ Juliusz Szostak. Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.10931 . Wojskowe Biuro Historyczne. .
  24. ↑ Julian Dziurzyński. Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. I.56.10748 . Wojskowe Biuro Historyczne. .

Bibliografia

Kampania wrześniowa
Wojska
WP
Armie
Samodzielne GO
Grupy operacyjne
Grupy taktyczne
Grupy improwizowane
Dywizje piechoty
Brygady kawalerii
Bitwy
z Wehrmachtem
graniczne
na terytorium WMG
na głównej linii obrony
wewnątrz kraju
na terytorium Niemiec
z Armią Czerwoną
z OUN
Wojsko Polskie II Rzeczypospolitej
Rodowód
Naczelne władze wojskowe
Rodzaje sił zbrojnych
Formacje
Bronie
Służby
WP w 1939
Inne