Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie
Wygląd przypnij ukryj 47 z dnia 14.11.1956
| |||||||||||||||||||||
| kościół parafialny, archikatedra, bazylika mniejsza | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||
| Adres |
ul. bpa Edmunda Nowickiego 5, | ||||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||||
| Parafia archikatedralna | |||||||||||||||||||||
| Bazylika mniejsza • nadający tytuł |
|||||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||||||||||
| Relikwie |
św. Wojciecha | ||||||||||||||||||||
| Cudowne wizerunki |
feretron Matki Bożej Oliwskiej | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Gdańska  Bazylika archikatedralnaTrójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski Bazylika archikatedralnaTrójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa pomorskiego Bazylika archikatedralnaTrójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie | |||||||||||||||||||||
 54°24′39,84″N 18°33′33,82″E/54,411067 18,559394
| |||||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||||
Feretron Matki Bożej Oliwskiej w archikatedrze
Ambona w archikatedrze
Archikatedra Oliwska – rzymskokatolicki kościół archikatedralny. Mieści się przy ulicy Bpa Edmunda Nowickiego w gdańskiej dzielnicy Oliwa, w województwie pomorskim. Należy do dekanatu Gdańsk Oliwa w archidiecezji gdańskiej. 23 listopada 2017 obiekt został wpisany na listę – Pomnik historii.
Historia (kalendarium)
- 2 lipca 1186 roku książę pomorski Sambor I (syn Subisława I) erygował filię cysterskiego klasztoru z Kołbacza nazywany Beatae Mariae de Oliva lub ad montem Olivarum, a od XII wieku Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva.
- Rok 1224 – w czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Odbudowany i powiększony kościół w 1234 roku (lub w 1236) ponownie został zniszczony przez Prusów.
- Rok 1350 – zapalenie się sadzy w kominie spowodowało pożar i doszczętne spalenie się kościoła i klasztoru. Obecny kształt kościół i klasztor uzyskały w drugiej połowie XIV wieku.
- W roku 1577 – w czasie wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem – gdańskie wojsko najemne napadło na opactwo i spaliło je doszczętnie. Kościół odbudowano w latach 1578–1583.
- 14 sierpnia 1594 roku biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski ponownie konsekrował kościół.
- 1 października 1831 władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów w Oliwie. Kościół i część zabudowań poklasztornych przydzieliły parafii katolickiej.
- Bullą z 30 grudnia 1925 roku papież Pius XI erygował diecezję gdańską; na jej mocy kościół oliwski uzyskał rangę katedry, a Oliwa stała się stolicą diecezji i siedzibą biskupów.
- 8 lipca 1976 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do godności bazyliki mniejszej.
- Bullą z 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II utworzył archidiecezję gdańską z siedzibą w Oliwie, a bazylika stała się archikatedrą.
Architektura
Archikatedra
Katedra w Oliwie (ok. 1765)
Katedra oliwska (pierwsza połowa XX w.)
Nagrobek książąt pomorskich w archikatedrze oliwskiej
Nawa główna
Organy wielkie
Małe organy w transepcie
Niebiańska kompozycja barokowa nad ołtarzem głównym
Budowla jest trójnawową bazyliką z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Fasadę flankują dwie smukłe wieże, o wys. 46 m każda z ostro zakończonymi hełmami wys. 18 m zniszczonymi w 1945, a odtworzonymi w 1971. Ożywia ją barokowy portal z 1688, jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem naw góruje wieża dzwonów, typowy element budownictwa cysterskiego. Ma 107 m długości na zewnątrz (najdłuższy kościół Polski) i 97,6 m wewnątrz, 19 m szerokości, wysokość nawy głównej wynosi 17,7 m i jest najdłuższym kościołem cysterskim na świecie kryjącym dzieła sztuki sakralnej w stylu renesansowym, barokowym, rokokowym i klasycystycznym o wysokim poziomie artystycznym. Posadzka z lat 1634–1636 leży niemal metr niżej niż otaczający budowlę teren. Oprócz kaplic w świątyni znajduje się od strony północnej kruchta zbudowana w 1919. Nawa północna, ambit i kaplica św. Krzyża zostały oskarpowane. Przypory z łękami, widocznymi nad dachem ambitu, wspierają wschodnie naroża prezbiterium.
Wystrój katedry
Wewnątrz katedry znajdują się 23 ołtarze o dużej wartości historycznej, przeważnie barokowe i rokokowe, wykonane częściowo z marmuru lub jego imitacji. Ich treść ikonograficzna oddaje program kościoła potrydenckiego.
Zwracają uwagę dawny ołtarz główny wykonany w stylu renesansu niderlandzkiego z roku 1605 i obecny główny, najpełniejsze dzieło barokowe na Pomorzu (1688).
Obrazy w ołtarzach, prezbiterium i nawie głównej są dziełem XVII-wiecznych malarzy gdańskich: Hermana Hana (1574–1628), Adolfa Boya (1612–1680), Andrzeja Stecha (1635–1697) i Andreasa Schlütera (1660–1714).
Wystrój uzupełniają rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena i św. Krzyża, ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, cenny kultowo i artystycznie feretron przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej oraz wiele innych zabytków kościoła i byłego klasztoru cystersów. Począwszy od 8 grudnia 2006 roku Matka Boża Oliwska została ogłoszona jako patronka modlitwy Różańca Rodziców.
W archikatedrze odbywają się koncerty organowe, a w zabudowaniach byłego klasztoru (obecnie Gdańskie Seminarium Duchowne) można oglądać zbiory muzeum diecezjalnego.
Organy oliwskie
Organy wielkie
- 1761–1788: Johann Wilhelm Wulff (Oliwa)
- 1789–1793: Friedrich Rudolf Dalitz (Gdańsk)
- 1861–1865: Friedrich Kaltschmidt (Szczecin)
- 1933–1935: Joseph Goebel (Gdańsk)
- 1955: Wacław Biernacki (Kraków)
- 1967–1968: Zygmunt Kamiński (Warszawa)
Wielkie organy oliwskie zaprojektował i zbudował w latach 1763–1788 o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Józefa Rybińskiego. Gotowy instrument miał 83 głosy (5100 piszczałek), 3 manuały (Hauptwerk, Oberwerk, Kronwerk) i pedał, trakturę mechaniczną oraz 14 miechów klinowych. Wolnostojący stół gry umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w północno-wschodniej Europie. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.
Na polecenie nowego opata książęcego w latach 1790–1793 znany gdański organmistrz Friedrich Rudolf Dalitz przestawił kontuar w boczną część empory, co wiązało się z ingerencją w bardzo skomplikowaną, ze względu na rozmiary, trakturę instrumentu.
W latach 1863–1865 organy wielkie w duchu romantycznym przebudował Friedrich Kaltschmidt, organmistrz ze Szczecina. Zbudował nową trakturę mechaniczną, z organów Wulffa pozostawił 52 głosy (część z nich przerobił) oraz wszystkie piszczałki prospektowe, a 32 głosy wykonał na nowo. Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami, trzeci manuał (Kronwerk) umieścił w szafie ekspresyjnej. Instrument po przebudowie posiadał 84 głosy rozdysponowane między 3 manuały i pedał.
Wiek XX i XXIW czasie I wojny światowej część małych piszczałek została zarekwirowana przez pruską armię i przetopiona. W okresie międzywojennym dokonano w instrumencie największych zmian. W latach 1934–1935 gdański organmistrz Joseph Goebel rozbudował organy do 4 manuałów i wykonał nową trakturę elektro-pneumatyczną wraz z wiatrownicami. Z poprzednich organów wykorzystał 51 głosów (część z nich przerabiając i uzupełniając o nowe piszczałki). Ponadto połączył organy wielkie z chórowymi. Organy główne po przebudowie liczyły 82 głosy (+ 5 głosów transmitowanych).
W czasie II wojny światowej organy doznały licznych zniszczeń i ubytków. W pierwszych latach powojennych organy naprawiał Fryderyk Szwarc z Kartuz, uczeń i pracownik byłego zakładu Josepha Goebla. Pozwoliło to na częściowe uruchomienie instrumentu.
W 1955 roku Wacław Biernacki z Krakowa przeprowadził dalszy remont organów.
Ostatniej, jak dotąd, przebudowy, połączonej ze znaczną ingerencją w substancję brzmieniową organów dokonał w latach 1966–1968 warsztat organmistrzowski Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, mając na celu dostosowanie organów do wymogów koncertowych. Wprowadzono nowy projekt dyspozycji, uzupełniono brakujące piszczałki i dobudowano nowy, samodzielny pozytyw, umieszczony w trzeciej zachodniej arkadzie.
Dziś wielkie organy oliwskie posiadają 96 głosów, 5 manuałów i pedał oraz trakturę elektro-pneumatyczną. Dysponują ponadto elektronicznym systemem zapisu 64 kombinacji (tzw. setzer), a także posiadają połączenie z organami chórowymi. Są jednymi z największych organów w Polsce. Piszczałki prospektowe w całości pochodzą od Wulffa i są zarazem najstarszą zachowaną częścią instrumentu. Mimo to, w kreowaniu dźwięku owe piszczałki nie biorą udziału, gdyż od czasu renowacji 1934-1935 funkcjonują jedynie jako atrapy zdobiące fasadę organów. Jednocześnie prawie cała wewnętrzna substancja brzmieniowa jest znacznie nowsza i pochodzi z okresów największych przebudów instrumentu, czyli z lat 1934–1935 i 1966–1968.
Pierwszym organistą organów oliwskich jest prof. Roman Perucki.
Codziennie, z wyjątkiem świąt i niektórych innych dni podanych w harmonogramie demonstracji organów oliwskich odbywają się dwudziestominutowe koncerty, podczas których można słuchać muzyki wykonywanej na organach wielkich.
Dyspozycja| Manuał I | Manuał II | Manuał III | Manuał IV | Manuał V | Pedał |
|---|---|---|---|---|---|
| Positiv | Hauptwerk | Unterwerk | Schwellwerk | Kronwerk | |
| 1. Gedackt 8' | 1. Principal 16' | 1. Nachthorn 16' | 1. Quintadena 16' | 1. Hornprincipal 8' | 1. Kontraprincipal 32' |
| 2. Quintade 8' | 2. Gedacktpommer 16' | 2. Italien. Principal 8' | 2. Principal 8' | 2. Gedackt 8' | 2. Principalbass 16' |
| 3. Principal 4' | 3. Principal 8' | 3. Kupfergedackt 8' | 3. Meerflöte 8' | 3. Gambe 8' | 3. Violonbass 16' |
| 4. Rohrflöte 4' | 4. Offenflöte 8' | 4. Violflöte 8' | 4. Salicional 8' | 4. Octave 4' | 4. Subbass 16' |
| 5. Octave 2' | 5. Rohrflöte 8' | 5. Octave 4' | 5. Vox coelestis 8' | 5. Flöte 4' | 5. Quintbass 10 2/3' |
| 6. Superquinte 1 1/3' | 6. Viola 8' | 6. Flachflöte 4' | 6. Principal 4' | 6. Viola 4' | 6. Octavbass 8' |
| 7. Sifflöte 1' | 7. Grossnasat 5 1/3' | 7. Quinte 2 2/3' | 7. Traversflöte 4' | 7. Quintflöte 2 2/3' | 7. Bassflöte 8' |
| 8. Scharff IV 2/3' | 8. Octave 4' | 8. Principal 2' | 8. Zartquinte 2 2/3' | 8. Waldflöte 2' | 8. Rohrflöte 8' |
| 9. Musette 8' | 9. Blockflöte 4' | 9. Terz 1 3/5' | 9. Flötenprincipal 2' | 9. Terzflöte 1 3/5' | 9. Choralbass 4' |
| Tremulant | 10. Gemshorn 4' | 10. Gemsquinte 1 1/3' | 10. Terzflöte 1 3/5' | 10. Septime 1 1/7' | 10. Bassflöte 4' |
| Glöcklein | 11. Quinte 2 2/3' | 11. Sedecima 1' | 11. Mixtur II-IV 2 2/3' | 11. None 8/9' | 11. Rauschpfeife II |
| Cymbelstern | 12. Superoctave 2' | 12. Tertian II | 12. Acuta III-IV | 12. Principalmixtur III-IV | 12. Ocarina 1' |
| Trompeten | 13. Kleinmixtur III-IV 1 1/3' | 13. Mixtur III-V 1 1/3' | 13. Rankett 16' | 13. Scharff V | 13. Mixtur V |
| 14. Grossmixtur V-VI 2 2/3' | 14. Quintcymbel III | 14. Oboe 8' | 14. Terzcymbel III 4/5' | 14. Kontraposaune 32' | |
| 15. Scharff IV 2' | 15. Trichterregal 8' | 15. Vox humana 8' | 15. Dulzian 16' | 15. Posaune 16' | |
| 16. Bombarde 16' | 16. Bärpfeife 8' | Glocken | 16. Helltrompete 8' | 16. Trompete 8' | |
| 17. Trompete 8' | 17. Geigenregal 4' | Tremulant | 17. Krummhorn 8' | 17. Clairon 4' | |
| 18. Clairon 4' | Glocken | 18. Schalmei 4' | |||
| Glocken | Tremolo | ||||
| Glocken |
Organy chórowe
Organy chórowe, umiejscowione w południowym skrzydle nawy poprzecznej, powstały w 1680 roku jako instrument 14-głosowy. Twórcą instrumentu był Johann Georg Wulff.
W 1758 roku Johann Wilhelm Wulff przeprowadził renowację instrumentu, poszerzając przy tym dyspozycję do 18 głosów. Następnie, w 1874 roku, Karol Schuricht przeprowadził bliżej nieokreślone prace remontowe.
W 1902 roku berlińska firma Braci Oswalda i Paula Dinse przebudowała organy, wprowadzając trakturę pneumatyczną oraz pomniejszając dyspozycję do 14 głosów (2 manuały i pedał).
W latach 1934–1935 Joseph Goebel, przy okazji prac przy organach wielkich, zainstalował nową trakturę elektryczną i podłączył instrument do głównego kontuaru.
W 2003 roku zabytkowe organy chórowe zastąpiono sprowadzonymi z Niemiec 17-głosowymi współczesnymi organami firmy Emanuela Kempera o mechanicznej trakturze gry i elektrycznej trakturze rejestrów. Prace przeprowadził organmistrz Jerzy Kukla, instalując współczesny instrument w zabytkowej szafie organowej. Organy chórowe połączone są z organami wielkimi.
Główną organistką organów chórowych jest dr hab. Hanna Dys.
Kościół filialny
- Parafia Archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie
- Kościół św. Jakuba w Gdańsku-Oliwie – Oliwa, ul. Opacka
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie , Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 .
- ↑ Feretron Matki Boskiej Oliwskiej. archikatedraoliwa.pl.
- ↑ Dorota Karaś Katedra i Park Oliwski na liście pomników historii. Co ze świątecznymi iluminacjami?
- ↑ F. Mamuszka, Oliwa, s. 87.
- ↑ Różaniec Rodziców.
- ↑ Organy Oliwskie
- ↑ Gdańsk ( Bazylika archikatedralna Świętej Trójcy (Oliwa)) , musicamsacram.pl .
Bibliografia
- Franciszek Mamuszka: Oliwa: Okruchy z dziejów, zabytki. Gdańsk: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00938-9.brak strony w książce
- Maria i Andrzej Szypowscy: Oliwa: Muzyka wieków. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1987. ISBN 83-223-2441-3.brak strony w książce
Linki zewnętrzne
- Kościół Trójcy Świętej w bazie gedanopedia.pl
- Zabytki archikatedry oliwskiej
- Archikatedra na starych zdjęciach. staraoliwa.pl. .
- Harmonogram prezentacji organów oliwskich
- Historia, dyspozycja i zdjęcia organów oliwskich. gdanskie-organy.com. .
- Organy, opis, historia i fotografie
| Archikatedry | |
|---|---|
| Katedry | |
| Konkatedry | |
| Kolegiaty |
|
| Klasztorne |
|
| Poklasztorne | |
| Pozostałe |
|
- VIAF: 125571094
- LCCN: n86048375
- GND: 4352131-9
- NKC: ko2013775895
- BIBSYS: 5063739
- WorldCat: lccn-n86048375