Bazylika kolegiacka Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach

Kolegiata Matki Bożej Pocieszenia
i św. Stanisława Biskupa
w Szamotułach
Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia

nr rej. 2455/A z dnia 21.12.1932 r.[1]
bazylika mniejsza, kolegiata kościół parafialny, sanktuarium
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Miejscowość	Szamotuły
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 20 września 2014 Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów
Wezwanie	Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa
Historia Data zakończenia budowy I poł. XV wieku
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła
Położenie na mapie Szamotuł Kolegiata Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia
Położenie na mapie Polski Kolegiata Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Kolegiata Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia
Położenie na mapie powiatu szamotulskiego Kolegiata Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia
Położenie na mapie gminy Szamotuły Kolegiata Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia
52°36′43,51″N 16°34′35,99″E/52,612086 16,576664
Multimedia w Wikimedia Commons

Bazylika kolegiacka pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach – gotycki kościół zbudowany w 1. połowie XV wieku w Szamotułach.

Najstarszy zabytek w Szamotułach, jeden z najcenniejszych obiektów architektury gotyckiej w Wielkopolsce. Zbudowany w latach 1423–1431 (w miejscu dawnego kościoła), z fundacji Dobrogosta i Wincentego Świdwów – Szamotulskich. Od 1423 r. przy kościele funkcjonowała prepozytura i Kolegium ośmiu kapłanów – mansjonarzy. W 1542 roku biskup Sebastian Branicki powołał kapitułę kolegiacką, a kościołowi nadał godność kolegiaty. Kościół rozbudowany w XVI wieku (1513-1542 staraniami Łukasza Górki; zwężenie i podwyższenie prezbiterium, nowe filary, sklepienia, arkady międzynawowe, dobudowanie wieży), a następnie również w XVII i XIX wieku. W czasie reformacji kolegiatę należała od 1569 roku do luteran, a od 1573 roku do braci czeskich. Od 1594 roku kościół wrócił we władanie katolików. W 1666 roku w kościele umieszczono obraz Matki Bożej Pocieszenia. Po licznych katastrofach (powodziach i pożarach) w XVII i XVIII wieku, dokonano remontu kolegiaty (1772 – m.in. pokrycie nowym dachem), środki na ten cel pozyskano ze sprzedaży części wotów. W latach 1884–1890 wybudowano wschodnią bramę – dzwonnicę, otynkowano wnętrze i dobudowano kruchtę od strony południowej. W 1930 roku od strony wschodnie wybudowano dzwonnicę. Po śmierci proboszcza Walentego Kozłowskiego kapituła kolegiacka przestała istnieć, chociaż formalnie została to potwierdzone dopiero sto lat później w 1935 roku. 6 października 1941 roku wojska niemieckie rozpoczęły grabież kolegiaty. Skradziono między innymi dzwony z kurantami, obraz Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny z ołtarza głównego czy płytę nagrobną z XVI wieku. Kościół ponownie oddano wiernym po wyzwoleniu miasta, 27 stycznia 1945 roku. W roku 1952 odnowiono wnętrze kościoła. W 1970 roku Kardynał Stefan Wyszyński dokonał koronacji obrazu Matki Bożej Pocieszenia koronami papieskimi, a tytuł kościoła zmieniono na kościół pokolegiacki pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa Męczennika. W 2000 roku arcybiskup poznański przywrócił godność kolegiacką i powołał Kapitułę Kolegiacką Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Szamotułach. W 2008 roku kardynał metropolita krakowski Stanisław Dziwisz przekazał szamotulskiej kolegiacie relikwie św. Stanisława Biskupa. W 2014 roku kolegiata otrzymała godność bazyliki mniejszej^{[2][3][4][5][6][7][8][9]}.

Późnogotycki, bazylikowy, trójnawowy, murowany z cegły (polski układ) na rzucie prostokąta, siedmioprzęsłowy kościół (dwa przęsła w chórze, pięć w korpusie świątyni), o wymiarach 47 metrów długości, 24 metry szerokości i 20 metrów wysokości nawy głównej. Zarówno korpus, jak i chór trójnawowe. Nawa północna w chórze węższa i krótsza od południowej, a to z uwagi na znajdującą się kiedyś we wschodniej części nawy północnej zakrystię. Przęsła w prezbiterium w nawie głównej wyodrębnione łukiem tęczowym, w bocznych natomiast wyodrębnione gurtami. W nazwie głównej i prezbiterium przęsła prostokątne, w nawach bocznych z kolei kwadratowe. Arkady międzynawowe ostrołukowe – wsparte na filarach kwadratowych. Sklepienia gwiaździste. Dach dwuspadowy (nawa główna) i pulpitowy (nawy boczne) kryty dachówką. Od strony południowej kruchta z odrębnym dachem pulpitowym. Od zachodu fasada rozczłonkowana szkarpami, trzy portale z kolorowej, profilowanej, ceramicznej cegły, nad portalami okna. Szczyt kościoła schodkowy z blendami. Elewacja od strony wschodniej silnie rozczłonkowana ze szkarpą pośrodku (na całej wysokości), która przechodzi w wieżyczkę sześcioboczną z sygnaturką. Od wschodu również zakrystia, natomiast nad nią biblioteka. Sklepienie w zakrystii kolebkowe. Okna rozglifione, ostrołukowe, w głównej nawie do znacznej wysokości zamurowane, na zamurowaniu polichromia z 1952 roku autorstwa Józefa Filigera i Alojzego Gielniaka według projektu Wacława Taranczewskiego. Swoim kształtem szamotulska bazylika naśladuje formę tak zwanej bazyliki śląskiej^[4][5][10].

Do najciekawszych elementów wyposażenia wnętrza należą:

• Późnorenesansowy ołtarz główny z około 1616 r., trójpolowy z dekoracją snycerską o motywach roślinnych i okuciowych autorstwa prawdopodobnie Stanisława Kossiorowicza z Poznania. Na gzymsach ołtarza rzeźby apostołów św. Piotra i św. Pawła, na szczycie natomiast zmartwychwstały Chrystus i aniołowie. W trzech polach ołtarza w miejsce skradzionego tryptyku – w polu głównym kopia obrazu zdjęcie z krzyża wg Luca Giordano oraz kopie skrzydeł skradzionego tryptyku – obrazy patronów kolegiaty – św. Stanisława Biskupa oraz św. Marcina. Pierwotny tryptyk z 1521 roku nieznanego autora pt Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny z ołtarza głównego został skradziony przez okupanta hitlerowskiego w 1941 r. Fundatorem tryptyku był Łukasz Górka. W środkowym skrzydle tryptyku znajdował się obraz przedstawiający wniebowzięcie Marii, natomiast na awersach skrzydeł bocznych namalowany był św. Stanisław i św. Marcin, a na rewersach ośmiu świętych: Cyryl, Metody, Katarzyna, Otylia, Jan Ewangelista, Łukasz, Barbara i Dorota. W 1993 roku niemiecka dziennikarka gazety "Frankfurter Allgemeine Zeitung" – Kerstin Holm badając losy skradziony w czasie II wojny światowej dzieł sztuki odnalazła szamotulski tryptyk w Aszchabadzie w Turkmenistanie w centralnym muzeum Turkmenistanu. Armia ZSRR przejęła skradzione przez hitlerowców dzieła sztuki z Polski, a następnie sprzedawała je za złoto do azjatyckich republik. Tak też szamotulski tryptyk znalazł się w Turkmenistanie. Możliwość odzyskania dzieła pojawiło się dopiero kilka lat temu, gdyż wcześniej Polska nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Turkmenistanem^{[4][5][11][12][13][14]}.
• Kopia barokowego ołtarza Matki Boskiej z 1701 roku autorstwa Antoniego Swacha wykonana w 1988 roku. Trzyosiowy i trzykondygnacyjny wykonany z bogatymi ornamentami snycerskimi. W głównej części, w bogatej srebrnej ramie obraz-ikona Matki Boskiej Pocieszenia „Szamotuł Pani” (ruska ikona Matki Boskiej Kazańskiej). Z boku ikony znajdują się obrazy św. Wojciecha Biskupa, św. Stanisława Biskupa, św. Wawrzyńca i św. Szczepana autorstwa przez Antoniego Swacha. W środkowej części ołtarza poniżej ikony obraz św. Stanisława Kostka w ramie w kształcie gwiazdy^{[2][4][5][11][15]}.
• Obraz Matki Bożej Pocieszenia „Szamotuł Pani”
   Osobny artykuł: Obraz Matki Bożej Pocieszenia (Szamotuły).

• Późnorenesansowy ołtarz z początku XVII wieku, dekoracja roślinna i okuciowa. W ołtarzu XIX-wieczny obraz św. Barbary, na prawo i lewo od obrazu rzeźby św. Sebastiana i św. Jana Chrzciciela w niszach między kolumienkami, na kolumienkach płaskorzeźby 12 apostołów. Na gzymsie rzeźby dwóch proroków oraz św. Barbary^[4][5][11].
• Neogotycki ołtarz św. Krzyża z 1886 roku z rzeźbą Chrystusa ukrzyżowanego na środku i rzeźbami Matki Boskiej i św. Marii Magdaleny w wieżyczkach. Napisy na ołtarzu „Oto Syn Twój”, „Synu oto Matka Twoja”^[4][11].
• Późnobarokowy XVII wieczny ołtarz św. Józefa z rzeźbą św. Józefa z Jezusem na rękach, rzeźbami aniołów w zwieńczeniu i płaskorzeźbą „Ucieczka do Egiptu” w antepedium^[4][11].
• Późnorenesansowa sześcioboczna chrzcielnica z 2. połowy XVI wieku wykonana z piaskowca, w kształcie kielicha. Na chrzcielnicy alabastrowe płaskorzeźby przedstawiające: Zwiastowanie, Hołd Pasterzy, Hołd Trzech Króli, Obrzezanie, Ofiarowanie w Świątyni oraz Ucieczkę do Egiptu. Drewniany wazon empirowy oraz cokół z 1804 roku^[4][5][11].
• W nawie głównej nagrobek Jakuba Rokossowskiego zmarłego w 1580 roku podskarbiego koronnego – wykonany z czerwonego marmuru i piaskowca (autor włoski rzeźbiarz Hieronim Canavesi). Przedstawia płaskorzeźbę podskarbiego – rycerza w zbroi z buławą hełmem i mieczem. W zwieńczeniu nagrobka herby Świnka, Leliwa, Łodzia i Glaubicz. Pod płaskorzeźbą tablica w języku łacińskim z wymienionymi zasługami podskarbiego^[4][5][11].
• Na ścianie południowej spiżowa płyta nagrobna wojewody i dyplomaty Andrzeja Szamotulskiego z 1505 roku, wykonana w warsztatach Vischerów w Norymberdze, prawdopodobnie przez Hermana Vischera Młodszego, jeszcze za życia Andrzeja Szamotulskiego. Płyta zrabowana przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, odnaleziona w Sankt Petersburgu, skąd w 1990 r. powróciła do Szamotuł. Napis na płycie w tłumaczeniu na język polski brzmi: „W tym grobowcu spoczywa zmarły wielmożny ów Andrzej Szamotulski z Szamotuł – wojewoda poznański, najlepszy senator całego królestwa, uczonością, wymową oraz roztropnością między obcymi narodami, najznakomitszy jak gdyby delfin (tu słowo nieczytelne), którego w wieku 59 lat nie bez wielkiej straty dla Rzeczypospolitej, usunęła przedwczesna śmierć, roku zbawienia 1511 dnia 23 miesiąca maja”^[2][11][13].

  

• W prezbiterium lampa wieczna z ok. 1. połowy XVII w., dar króla Jana Kazimierza jako wotum wdzięczności za otrzymane łaski. Na lampie ozdoby – półpostacie aniołów i ornamentowe małżowiny^[4][11].
• W przejściu z prezbiterium do głównej nawy zawieszona belka tęczowa, na środku której znajduje gotycki krucyfiks z około 1370 r. nieznanego artysty^[2][11].
• Neogotycka ambona z 1893 roku^[11].
• Barokowy krucyfiks z 2. połowy XVII wieku w kruchcie kościoła^[4][5].
• Tablica pamiątkowa z 1883 roku w 200 rocznicę zwycięstwa polskiej armii w bitwie pod Wiedniem pod dowództwem Króla Jana III Sobieskiego^[4].
• Barokowa płyta nagrobna z czarnego marmuru z początku XVIII wieku – starościny powidzkiej – Anny z Niegolewskich, Mycielskiej, Tuczyńskiej. Obramowanie w kształcie wińca laurowego, na dole herb Niegoleskich, a w narożnikach brązowe antaby w kształcie lwich głów.^[4][5]
• XIX wieczna płyta epitafijna Kościelskich – Jan Nepomucen (zm. 1885); Bolesław (zm. 1894) i Antoni (zm. 1863 w trakcie powstania styczniowego)^[4].
• Klasycystyczna płyta epitafijna Marcjanny Kolankowskiej (zm. 1802)^[5].
• Płaskorzeźba św. Stanisława Kostki i Matki Boskiej z dzieciątkiem z 1924 roku^[4].

Staraniami proboszcza szamotulskiego – księdza prałata Albina Jakubczaka – papież Paweł VI wydał dekret (3 grudnia 1969 r.) pozwalający na koronację obrazu. Uroczystość koronacji miała miejsce 20 września 1970 roku. W obecności 70 tysięcy wiernych i kilkuset kapłanów ksiądz prymas Stefan kardynał Wyszyński przy asyście księdza arcybiskupa Antoniego Baraniaka metropolity poznańskiego oraz ordynariusza gdańskiego księdza biskupa Edmunda Nowickiego dokonał uroczystej koronacji obrazu koronami papieskimi^[6][15].

44 lata później, 20 września 2014 roku, odbyła się uroczysta msza, w trakcie której odczytano dekret papieski o nadaniu kolegiacie tytułu bazyliki mniejszej. Na prośbę arcybiskupa Stanisława Gądeckiego – Stolica Apostolska – 22 czerwca 2014 roku kolegiata otrzymała tytuł bazyliki mniejszej dekretem Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Tym samym szamotulski kościół dołączył do grona czterech innych bazylik mniejszych w archidiecezji poznańskiej – bazyliki archikatedralnej w Poznaniu, bazyliki kolegiackiej w Poznaniu, bazyliki kolegiackiej w Lesznie oraz bazyliki na Świętej Górze koło Gostynia^[7][16].

Z kolegiatą szamotulską wiąże się kilka podań i legend.

Jedna z legend głosi, że w wigilię Święta Zmarłych do kościoła przychodzą duchy z cmentarza, które używając piszczeli, drążą w ścianach kościoła otwory, a kiedy przebiją się przez ścianę, nastąpi koniec świata. Otwory w ścianach kościoła w rzeczywistości wydrążyli wierni, gdyż w dawnych czasach wierzono w leczniczą moc proszku z cegieł^[17][18].

Inna z legend głosi, że w niszy w kościele modliła się Halszka z Ostroga. Do kościoła przychodziła tunelem z baszty, w której więził ją mąż – Łukasza III Górka^[17][18].

Kiedyś przy kościele miał rosnąć wiąz, przy którym podobno ucztował Jan III Sobieski. Drzewo było niskie, ale grube i przeszkadzało procesjom i konduktom żałobnym. Postanowiono więc ściąć owo drzewo. Kilku drwali uderzało siekierami, jednak nie uczyniły one drzewu żadnej krzywdy, gdy użyto piły – ta pękła, a ze skaleczonej kory popłynęła krew. Na wieść o tym proboszcz kazał przerwać prace i opatrzyć drzewo. Po latach, gdy zapomniano o tych wydarzeniach i przyszedł nowy kapłan, znów próbowano ściąć drzewo. Historia powtórzyła się, a drzewo wdzięczne za ocalenie rozrosło się do dużych rozmiarów. Ostatni raz miało krwawić po III rozbiorze Polski^[17][18].

Wiąz Marysieńki rosnący do 1980 roku przy kościele według legendy miał posadzić król Jan III Sobieski^[17][18].

Do króla Jana III Sobieskiego odnosi się jeszcze inna legenda, według której ikona Matki Boskiej Kazańskiej miała pochodzić z ołtarza obozowego należącego do króla, który to ołtarz również miał być przechowywany w szamotulskim kościele^[19].

Wokół kościoła rosną stare kasztanowce o obwodzie do około 250 centymetrów. Przy plebanii rośnie cis pospolity – obwód 160 centymetrów. Do 1980 roku przy kościele rosły trzy stare wiązy – najstarszy z nich „Wiąz Marysieńki” miał około 500 lat i obwód 760 centymetrów (najgrubszy wiąz w Wielkopolsce), „Sobieski” miał około 450 lat i obwód około 600 cm, a „wiąz rok 1683” miał około 250 lat i obwód około 250 cm. Wiązy decyzją Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu – w 1956 roku zostały uznane za pomniki przyrody^[5][17][20].

Kościół od wschodu i zachodu otoczony jest murem z czerwonej cegły. Prowadzą do niego dwie bramy: zachodnia i wschodnia wybudowana pod koniec XIX wieku brama – dzwonnica, w której umieszczono krucyfiks z trzecie ćwierci XVIII wieku (krucyfiks pochodzi z kościoła Świętego Krzyża w Szamotułach)^[5][17].

Przy murze od wschodu dzwonnica murowana z czerwonej cegły zaprojektowana przez Stefana Cybichowskiego, poświęcona w 1930 roku przez biskupa poznańskiego Walentego Dymka. Część dzwonów tworzyła kurant autorstwa Feliksa Nowowiejskiego – „Witaj śliczna i dziedziczna Szamotuł Pani”, który pierwszy raz wybrzmiał 24 grudnia 1930 roku. W czasie II wojny światowej w 1941 roku hitlerowcy ukradli dzwony i przetopili je na broń^[5][17].

Na placu przy kościele pomnik z 2003 roku – pamiątka 25-lecia pontyfikatu Jana Pawła II – płaskorzeźba przedstawiający Jana Pawła II w uścisku z prymasem kardynałem Stefanem Wyszyńskim. Nieco dalej drewniany krzyż i głaz z 2007 roku z tablicą z orłem i napisem „Gdzie są ich groby, Polsko! Gdzie ich nie ma, Ty wiesz najlepiej i Bóg wie na niebie!” (Artur Oppman – Pacierz za zmarłych) – słowa te wypowiedział Jan Paweł II 2 czerwca 1979 r. w trakcie homilii w Warszawie^[21].

W południowo-zachodnim narożniku muru kościelnego w 1948 roku za sprawą księdza prałata Franciszka Foreckiego powstała kamienna grota Matki Bożej z dzieciątkiem w darze szamotulan za przeżytą II wojnę światową^[21].

• Romuald Krygier, przewodnik Kolegiata Szamotulska, wydawca: Parafia Rzymskokatolicka pw. Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach, Szamotuły 2001, ISBN 83-914278-1-1.
• Romuald Krygier, Paweł Mordal Vademecum Krajoznawcze Ziemi Szamotulskiej, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze Oddział w Szamotułach, Szamotuły 2002 r.