Bełżec

Ten artykuł dotyczy wsi. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Bełżec

wieś
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	tomaszowski
Gmina	Bełżec
Liczba ludności (2021)	2519[2][3]
Strefa numeracyjna	84
Kod pocztowy	22-670[4]
Tablice rejestracyjne	LTM
SIMC	0885599[5]
Położenie na mapie gminy Bełżec Bełżec
Położenie na mapie Polski Bełżec
Położenie na mapie województwa lubelskiego Bełżec
Położenie na mapie powiatu tomaszowskiego Bełżec
50°23′01″N 23°26′26″E/50,383611 23,440556[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bełżec (do 29 maja 1953 Bełzec^[6]) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie tomaszowskim^[5][7]. Siedziba gminy Bełżec. Leży przy drodze krajowej nr .

Bełżec uzyskał lokację miejską w 1607 r., zdegradowany przed 1676 r.^[8] W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego. W latach 1973–1991 w gminie Tomaszów Lubelski^[9].

Wieś leży na terenie Roztocza, 8 km na południe od Tomaszowa Lubelskiego oraz 16 km od przejścia granicznego w Hrebennem.

Na terenie wsi utworzono trzy sołectwa: Bełżec I, Bełżec II, Bełżec III^[10]. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła 2687 mieszkańców^[11].

Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Matki Bożej Królowej Polski^[12].

28 marca 1996 do Bełżca włączono zniesioną kolonię Święcie (dawniej Święć)^[14]

Nazwa Bełżec pochodzi od narzeczowego bełzy (bełży) się, ‘bieli się’; prasłowo, tylko w polskim zachowane (jak np. uścieć, uścić się). Podobne: Bełz, Bełżyce, Bełza^[15].

Wieś osadzono w wieku XVI^[16]. Powstała na gruntach wsi Przeworska (Przeorska) przed 1515 r., kiedy to po raz pierwszy znajdujemy wzmiankę o wsi tej nazwy. Wedle spisów z 1564 r. była ponoć własnością rodu Bełżeckich.

W końcu XVI w. przeszedł w ręce Lipskich herbu Grabie, za których staraniem w 1607 r. Bełżec uzyskał prawa miejskie. 1 marca 1607 r. król Zygmunt III Waza wydał dokument lokacyjny zezwalający na założenie miasta Bełżec, z prawem odbywania dwóch targów i jarmarków na św. Agnieszkę i św. Wawrzyńca^[17]. Wszakże, mimo nadania królewskiego miasto nie rozwinęło się, bowiem w 1676 r. znowu wymieniano Bełżec jako wieś. Upadek miasta wynikał najprawdopodobniej z faktu bliskiego położenia i szybkiego rozwoju innych miasteczek: Cieszanowa, Florianowa (Narola) (rodu Łaszczów), Magierowa, Rawy, Płaszczówki, Tomaszowa, Płazowa^[18].

Tereny na których leży Bełżec w XVII wieku były nękane częstymi najazdami Tatarów, Kozaków i Szwedów^[18]. 2 listopada 1648 r. miał miejsce najazd na dobra Lipsko i Narol w tym i na Bełżec. Najeźdźcy zabili w Bełżcu 66 osób (17 mężczyzn, 11 kobiet, 38 dzieci), ocalało 5–8 osób, czyli tylko ok. 10% mieszkańców^[18].

W czasie potopu szwedzkiego w 1656, na terenie zwanym Czarniecką Doliną w Bełżcu, wojska polskie pod dowództwem hetmana Stefana Czarnieckiego stoczyły walkę z oddziałem szwedzkim. Poległych żołnierzy pochowano, a na usypanym kopcu postawiono w I połowie XIX w., stojącą do dzisiaj, kapliczkę św. Jana Nepomucena^[18][19].

W wyniku I rozbioru Polski z 1772 roku podpisanego przez Austrię, Rosję i Prusy ziemie województwa bełskiego, w granicach którego leżał Bełżec, stały się częścią Królestwa Galicji i Lodomerii, będącego częścią austriackiej monarchii Habsburgów^[18]. W 1809 r. Bełżec został przyłączony do Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim w 1815 roku ustalono nowe granice pomiędzy Galicją a Królestwem Polskim. Granica przebiegała w Bełżcu kilkaset metrów na północ od położonej w dolinie rzeczki Krynicy, przy drodze do Narola i Lipska^[18]. Bełżec ponownie znalazł się w zaborze austriackim^[20].

• W 1858 r. w Bełżcu powstała jednoklasowa szkoła trywialna, czyli parafialna.
• Około 1880 r. była tu „narodowa szkoła etatowa z językiem polskim wykładowym”.
• W 1866 r. powstała gmina i areszt z siedzibą w tzw. kuczy^[17].
• W 1841 r. rozpoczęto budowę drogi do Lwowa. W 1884 r. budowano linię kolejową Jarosław – Bełżec, a w 1887 r. doprowadzono do Bełżca kolej z Rawy Ruskiej^[17].
• W 1916 r. wieś została połączona z Zamościem nowo zbudowaną linią kolejową.

W końcu XIX w. wieś zaliczała się do dużych, ponieważ liczyła wówczas 1101 mieszkańców, w tym 775 rzymskich katolików, 200 unitów (grekokatolików) i 126 Żydów.

Bełżec w czasie I wojny światowej doznał znacznych zniszczeń^[21]. Duża część miejscowości, od skrzyżowania do kościoła^[21], została spalona przez wojska rosyjskie^[21]. W czasie I wojny światowej w Bełżcu funkcjonował szpital polowy, w okolicach tzw. Szczet na „Zamulisku” (Żmulisku)^[22]. Na terenie miejscowości znajdują się dwa cmentarze z okresu I wojny światowej: Cmentarz wojenny w Bełżcu (Szczety) (przy końcu ulicy Szczetowej) i Cmentarz wojenny w Bełżcu (Domałowiec)^[23][22]. W Bełżcu, w lesie na wysokości szkoły podstawowej, za budynkami dawnej betoniarni, 350 m na północ od drogi do Narola (ul. Rzeszowska), 300 m od pomnikowego jałowca, w lesie na „Zagórze” znajduje się cmentarz epidemiczny i cmentarz z I wojny światowej^[24][25]. Założony prawdopodobnie w 1831 roku^[24][26]. W 1915 r. chowano tu żołnierzy zmarłych z ran w wojskowym baraku szpitalnym zlokalizowanym na „Zamulisku” („Żmulisku”)^[24][25]. Na cmentarzu zachował się bruśnieński krzyż kamienny z 1831 roku oraz fragmenty około 10 kamiennych nagrobków^{[24][26][27][25]}.

W 1919 w okolicach od Bełżca do Rawy Ruskiej stacjonowały oddziały Grupy Operacyjnej „Bug” pod dowództwem generała Jana Romera, walczące w wojnie polsko-ukraińskiej^[28].

Pierwszy spis ludności w odrodzonej Polsce z 1921 r. (wówczas w pow. rawskim woj. lwowskiego) wykazał w Bełżcu 293 domy oraz 1960 mieszkańców, w tym: 1586 rzymskich katolików, 109 Żydów i 265 unitów^[16]. Ludzie ci zgodnie ze sobą żyli i pracowali. Do szkoły w Bełżcu uczęszczały dzieci bez względu na wyznanie^[18]. W okresie do 1939 roku funkcjonowało tu 10 sklepów, 2 młyny, poczta z telegrafem, posterunek policji, stacja PKP, gorzelnia, rozlewnia octu, tartak, trzy karczmy^[18]. Założono Koło gospodyń wiejskich, Kółko rolnicze, organizacje paramilitarne: „Rezerwiści” i „Strzelcy”^[18].

20 marca 1921 r. przybył do Bełżca marszałek Józef Piłsudski w drodze do Tomaszowa Lubelskiego, gdzie miał odebrać defiladę VI Brygady Jazdy. Obecny był również gen. Stanisław Haller^[29].

Po wybuchu II wojny światowej od pierwszych dni września przelatywały nad Bełżcem niemieckie samoloty, które bombardowały Tomaszów Lubelski oraz linię kolejową i sam Bełżec^[18]. 13 września 1939 r. do Bełżca wjechały niemieckie czołgi i samochody pancerne Wehrmachtu. Część z nich pojechała dalej do Lubyczy Królewskiej, a część pozostała aby pilnować jeńców z rozbitej w krwawych walkach Armii Polskiej^[18].

19 września 1939 r. oddziały wojska polskiego Grupy Fortecznej Obszaru Warownego „Katowice” płka Wacława Klaczyńskiego 73 pułku piechoty Armii Kraków stoczyły bój o Bełżec z niemieckim najeźdźcą w wojnie obronnej Polski 1939. Poległo 45 żołnierzy wojska polskiego, w tym 5 oficerów. Było wielu rannych^[30].

Tajny aneks Paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku przewidywał, że teren Bełżca miał przypaść stronie sowieckiej. Jednakże 28 września III Rzesza niemiecka i ZSRR zawarły Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939), w którym dokonano korekty granic. Zgodnie z tymi ustaleniami Bełżec od 26 października stał się częścią niemieckiego Generalnego Gubernatorstwa^[18].

Wiosną 1940 roku okupacyjne władze niemieckie zorganizowały w Bełżcu obóz pracy przymusowej. Byli tam zsyłani przede wszystkim Żydzi, a obok nich także Romowie i Sinti oraz Polacy. Więźniowie pracowali przy budowie rowu przeciwczołgowego na ówczesnej granicy niemiecko-sowieckiej. Obóz funkcjonował do listopada 1940 roku; ogółem przeszło przezeń kilkanaście tysięcy osób. Znaczna liczba więźniów zmarła z powodu głodu, chorób, wyczerpania i brutalności strażników^[31].

 Osobny artykuł: Obóz pracy w Bełżcu.

Pod koniec 1941 r., w ramach akcji „Reinhardt” Niemcy założyli w Bełżcu obóz zagłady dla Żydów SS-Sonderkommando Belzec. Metody zagłady opracowane w tym obozie zostały następnie wykorzystane w obozach śmierci w Sobiborze i Treblince. Do obozu hitlerowcy wywieźli około 450 tys. Żydów, w zdecydowanej większości obywateli polskich. Być może w obozie zamordowano także bardzo niewielką liczbę Polaków i Ukraińców, przy czym powielana przez peerelowską historiografię i prasę liczba 1500 polskich ofiar jest obecnie odrzucana^[32].

Ofiary uśmiercano w prymitywnych komorach gazowych, a ich ciała grzebano w masowych mogiłach. W okresie od stycznia do kwietnia 1943 r., groby te zostały rozkopane, a zwłoki spalono na rusztowaniach, wykonanych z szyn kolejowych. W ciągu kolejnych miesięcy, Niemcy zdemontowali urządzenia obozowe, teren zniwelowali i zalesili, zacierając ślady swoich zbrodni, zaś ostatnich więźniów wysłali do obozu zagłady w Sobiborze.

 Osobny artykuł: Obóz zagłady w Bełżcu.

3 października 1942 r. w Bełżcu wybuchł pożar, w pilnowanej przez hitlerowskich strażników z niemieckiego obozu zagłady – stajni, w której komendant obozu zagłady Hauptsturmführer Gottlieb Hering trzymał konie. Po fałszywym oskarżeniu przez niemieckich strażników – okolicznej ludności – komendant Gottlieb Hering, za 3 konie, dokonał krwawej pacyfikacji Żyłki, Lubyczy Królewskiej, Lubyczy-Kniazie, Szalenika. Niemcy zamordowali wtedy około 53 niewinnych cywilów w tych pobliskich miejscowościach^[33].

Mieszkańcy Bełżca spodziewali się wysiedlenia przez Niemców. Zapowiadali to w imieniu okupantów niemieckich volksdeutsche i współpracujący z Niemcami proboszcz prawosławny Matwiejczuk z Tomaszowa Lubelskiego, publicznie ogłaszając, że „zbliża się godzina krwawej zemsty nad Polakami. Wydusi się to plemię do ostatniego”^[34].

Pod koniec 1943 r. wywiad polski ustalił, że UPA postanowiła zdobyć Narolszczyznę i wymordować ludność polską aż po Tomaszów Lubelski, Bełżec^[35]. Na Lubelszczyznę wkroczyło kilka kureni UPA ze wschodu. Z początkiem 1944 r. przystąpiły do ataków na Polaków. Wywołało to reakcję obronną polskiego podziemia. Powstał front obrony Polski o długości ponad 100 km^[36].

2 lutego 1944 nastąpił atak UPA na należący do gminy Bełżec Szalenik-Kolonię. UPA zamordowała tam 12 mieszkańców, w tym kobiety i dzieci^[37]. Mieszkańcy Bełżca, partyzanci z AK, zaczęli wystawiać posterunki i warty, szczególnie w nocy, chcąc obronić swoją miejscowość przed oddziałami UPA^[35].

Po informacji, że 20 Polaków zostało zamordowanych przez UPA w Baszni, dowódca AK na tych terenach Marian Warda ps. „Polakowski” wydał rozkaz do ewakuacji ludności polskiej na zachód poza linię szosy Bełżec-Narol-Płazów-Cieszanów, chcąc zapewnić im bezpieczeństwo. W powiecie lubaczowskim ewakuowano około 12 000 Polaków^[38]. Podobny rozkaz, aby utrzymać spokój wydano dla ludności ukraińskiej zamieszkałej po zachodniej stronie tej szosy. Wykonano to polecenie^[39]. Pozostała tylko ludność ukraińska w Bełżcu, gdzie Ukraińcy czuli się pewnie pod bokiem okupantów niemieckich^[39]. Przez nacjonalistów UPA płynęły przez Bełżec dalej wiadomości do Ukraińców w innych miejscowościach. Zlecono śledztwo^[39].

Wywiad AK dotarł do informacji, że nacjonalistom ukraińskim w Bełżcu przewodził ksiądz prawosławny, mający do pomocy ośmiu tzw. dziesiętników^[39]. Wydano rozkazy oddziałom AK, by zlikwidować szpiegów, nacjonalistów UPA. Po przeprowadzonym dochodzeniu, 29 marca 1944 dziewięciu zlikwidowano^[38] przez oddział AK kompania „Narol” pod dowództwem Karola Kosteckiego „Kostka”^[39]. Strona ukraińska podaje, że zlikwidowano dwunastu^[40]. Następnej nocy Ukraińcy z Bełżca uciekli w kierunku Rawy Ruskiej^[39]. Jak wspomina Zenon Jachymek: „Niektórzy Ukraińcy miejscowi byli przeciwko bratobójczym walkom polsko-ukraińskim” i atakom UPA^[41].

W maju 1944 r. UPA zaatakowała Brzeziny (gmina Bełżec), pobliski Narol i okoliczne miejscowości. Atak odparła Armia Krajowa i ludność polska^[42].

16 czerwca 1944 r. polscy pasażerowie pociągu relacji Bełżec-Rawa Ruska-Lwów zostali zamordowani przez nacjonalistów ukraińskich z UPA^[43], około 3 km od Bełżca, w lesie przed miejscowością Zatyle. Zamordowano tam kilkadziesiąt kobiet, dzieci i mężczyzn, w tym wielu mieszkańców Bełżca, m.in. łączniczkę Armii Krajowej 19-letnią Janinę Chmielowiec^[44], Ludwika Hopko, Kazimierza Antoniego Forlańskiego^[45]. Większość ofiar mordu została pochowana na cmentarzu w Bełżcu^[46].

4 lipca 1944 lotnictwo sowieckie zbombardowało niemieckie pociągi z amunicją stojące na stacji Bełżec. Został zniszczony dworzec kolejowy, dziesiątki domów i gospodarstw. Byli zabici i ranni wśród ludności cywilnej^[47].

Bełżec został wyzwolony 21 lipca 1944 r. przez oddziały Armii Krajowej Obwodu tomaszowskiego w ramach Akcji „Burza”^[48], przed wkroczeniem do miejscowości wojsk 1 Gwardyjskiej Armii Pancernej z Armii Czerwonej^[49][50].

Po wojnie wznowiono działalność PKP, Poczty Polskiej, szkoły, założono przedszkole. Powstały nowe zakłady wytwórcze. W latach 60. w centrum wzniesiono: budynek lokalu gastronomicznego, pawilon handlowy, remizę – Dom Strażaka, filię zakładu WSK „Świdnik” (filia WSK Tomaszów Lubelski)^[51]. W dawnym Domu Ludowym powstało kino „Junak”^[18].

W 1961 r. liczba mieszkańców Bełżca wzrosła do 2200^[18].

7 sierpnia 1971 r. miejscowość odwiedzili prymas Polski kard. Stefan Wyszyński oraz kardynał Karol Wojtyła (późniejszy papież Jan Paweł II)^[52], w czasie nawiedzenia kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej^[53].

Od 1 stycznia 1992 roku miejscowość ponownie jest siedzibą gminy^[18].

Na miejscu byłego obozu zagłady od 2004 r. znajduje się Muzeum – Miejsce Pamięci w Bełżcu.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Bełżcem.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Bełżcu.

• Wojciech Iwulski – urodzony w Bełżcu fotograf, żołnierz obrony Polski w 1939, członek wywiadu Armii Krajowej, dokumentował fotograficznie Bełżec przedwojenny i podczas okupacji niemieckiej, w tym ofiary mordu pasażerów pociągu relacji Bełżec-Rawa Ruska-Lwów 16 czerwca 1944, zamordowanych przez UPA.
• Mieczysław Klimowicz – rektor Uniwersytetu Wrocławskiego, od czerwca 1940 w czasie okupacji niemieckiej, przebywał w Bełżcu u ciotki Julii Pępiak^[54], uczestniczył w akcjach kompanii AK „Narol” Karola Kosteckiego, brał udział w wyzwoleniu Bełżca i Tomaszowa Lubelskiego 21 lipca 1944^[55].
• Stefan Kobos ps. „Wrzos”, ostatni komendant Samodzielnego Obwodu WiN Tomaszów Lubelski; w okresie swojej okupacyjnej działalności podziemnej zatrudniony był „pod przykrywką” pracownika kolei w Bełżcu.
• Karol Kostecki ps. „Kostek”, kapitan Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, WiN, dowódca Kompanii „Narol”, w skład której wchodził IV pluton Bełżec, Chyże, Kadłubiska. W czasie II wojny światowej walczył z okupantem niemieckim, biorąc udział w wyzwoleniu Bełżca 21 lipca 1944 r. Bronił ze swoim oddziałem Bełżca, Narola, Woli Wielkiej i okolic przed atakami UPA^[56].
• Zbigniew Próchnicki – pułkownik wojsk polskich, uczestnik powstania styczniowego z 1863 roku, którego grób i płyta nagrobna znajdują się na cmentarzu w Bełżcu^[57].
• Bronisław Wolanin – urodzony w Bełżcu, znany i ceniony artysta ceramik, zdobywca wielu nagród i odznaczeń, w tym medalu Zasłużony Kulturze Gloria Artis.
• Leon Zygarlicki – pilot polskiego Dywizjonu 303, mieszkaniec Bełżca, poległ w czasie walk we Francji, podczas inwazji alianckiej w Normandii D-Day, „D+11”, 17 czerwca 1944 r. Pochowany został na cmentarzu wojennym w Bayeux we Francji^[58].
• Wojciech Stepaniuk – dziennikarz radiowy i telewizyjny, związany zawodowo z Tygodnikiem Zamojskim, Katolickim Radiem Zamość, Radiem Warszawa i białostockim oddziałem Telewizji Polskiej^[59].

• Julia Pępiak – od 1941 r. do wyzwolenia ukrywała przed niemieckim SS i Gestapo żydowską matkę z dzieckiem Salomeę Helman z córką Bronią. Odznaczona pośmiertnie medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przez Jad Waszem w Jerozolimie^[60].
• Cecylia i Maciej Brogowscy – od 1941 r. do końca II wojny światowej przechowywali żydowską dziewczynkę Irenę Sznycer. Pośmiertnie odznaczeni medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przez Jad Waszem^[61].

Osoby te upamiętniono dodatkowo na tablicy pamiątkowej znajdującej się w szkole w Bełżcu^[62].

• Cerkiew św. Wasyla w Bełżcu
• Olbrzymi jałowiec – wysokość 7,5 metra
• Kościół parafialny Matki Bożej Królowej Polski
• kapliczka z I połowy XIX wieku św. Jana Nepomucena^[18][63]

• E372 Droga krajowa nr 17 (E372): Warszawa – Lublin – Zamość – Hrebenne – granica państwa
• Droga wojewódzka nr 865: Jarosław – Bełżec

Od stycznia 2024 r. codziennie kursują do Bełżca pociągi Regio z Zamościa w ilości 4 par na dobę^[64]. Mają również dogodne połączenie z Lublinem^[65][66][67]. Wykonywane są szynobusami, z możliwością zabrania roweru. W piątki i niedziele jedna para została wydłużona do Hrebennego^[68].

Ponadto w czasie długiego weekendu majowego^[69] oraz w okresie wakacji stacja Bełżec posiada połączenia szynobusami przez Roztocze: Lublin – Bełżec (2 pary pociągów, m.in. przez Zwierzyniec, Susiec) i relacji Zamość – Rzeszów (w weekendy)^[70][71].

W Bełżcu funkcjonuje Ludowy Klub Sportowy „Orkan” Bełżec – amatorski klub piłkarski, założony w 1928 r.

Zobacz kolekcję cytatów Bełżec w Wikicytatach

• Bolesław Dolata: Wyzwolenie Polski 1944-1945. Warszawa: 1971.

• Bełzec (z przysiołkiem Brzeziną), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 130 ., s. 130–131.
• Historia Żydów w Bełżcu na portalu Wirtualny Sztetl