Wilamowice

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.

Wilamowice

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Wilamowicach
Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	bielski
Gmina	Wilamowice
Aglomeracja	bielska
Data założenia	XIII wiek
Prawa miejskie	1818
Burmistrz	Kazimierz Cebrat
Powierzchnia	10,4[1] km²
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	3165[1] 304[1] os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 33
Kod pocztowy	43-330
Tablice rejestracyjne	SBI
Położenie na mapie gminy Wilamowice Wilamowice
Położenie na mapie Polski Wilamowice
Położenie na mapie województwa śląskiego Wilamowice
Położenie na mapie powiatu bielskiego Wilamowice
49°54′59″N 19°09′07″E/49,916389 19,151944
TERC (TERYT)	2402094
SIMC	0926996
Urząd miejski Rynek 1 43-330 Wilamowice
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Wilamowice (wil. Wymysoü, niem. Wilmesau) – miasto w południowej Polsce, w województwie śląskim, w powiecie bielskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Wilamowice. Leży na pograniczu Kotliny Oświęcimskiej i Pogórza Śląskiego, w podziale na krainy historyczno-geograficzne jest częścią Małopolski. Według danych GUS z 31 grudnia 2021 miało 3151 mieszkańców. Niewielką część ludności stanowią Wilamowianie – przedstawiciele grupy etnicznej germańskiego pochodzenia tradycyjnie posługującej się odrębnym germańskim językiem wilamowskim (obecnie zagrożonym wymarciem i intensywnie rewitalizowanym) i noszącej strój wilamowski.

Nazwa miejscowości powiązana jest z imieniem Wilhelm i została przeniesiona z sąsiedniej, wcześniej założonej, która dziś znana jest jako Stara Wieś. W dokumencie z 1325, stanowiącym najstarszą pisemną wzmiankę o Wilamowicach, są one określone jako Novovillamowicz, podczas gdy Stara Wieś to Antiquo Willamowicz. Z roku 1361 pochodzi zapis villa nova seu Wilanowicz, a z 1529 Vilamowice Nova. Nazwa polska pojawia się w tekstach późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych również w formach m.in. Wilemowicz (1377), Willamowice (1395), Wylamowycze (1454), Wilhelmowycze (1455), Wilhamowicze (1529)^[2].

W źródłach niemieckojęzycznych Wilamowice określane były jako Wilmeschau (1431), Wilmischau (1583), Wilmershau (1632) czy Willmannshau (1656)^[3]. Od XVIII wieku nazwa niemiecka ustaliła się w postaci Wilmesau, aczkolwiek nierzadko używano w czasach galicyjskich i później również w tekstach niemieckich nazwy polskiej. W języku wilamowskim miasteczko nazywa się – zgodnie ze współcześnie obowiązującą ortografią – Wymysoü. W starszych źródłach można znaleźć zapisy takie jak Welmeßaa (w zbiorze pieśni Jacoba Bukowskiego z 1860) czy Wymysau (u Floriana Biesika)^[3]. Zarówno brzmienie niemieckie, jak i wilamowskie, wywodzi się od określenia „błonie Wilhelma” (Wilhelmsau we współczesnej niemczyźnie standardowej) lub „wyręb Wilhelma” (Wilhelmshau). Łączność z nazwą Starej Wsi została zachowana w języku wilamowskim, gdzie sąsiednia miejscowość nosi do dziś nazwę Wymysdiüf, czyli dosłownie „wieś Wilhelma”.

Wilamowice położone są w Małopolsce, w południowej części tzw. ziemi oświęcimskiej, która stanowi część dawnej ziemi krakowskiej.

Zgodnie z podziałem na jednostki fizycznogeograficzne większa część obszaru miasta leży w mezoregionie Podgórze Wilamowickie. Północne peryferia znajdują się w mezoregionie Dolina Górnej Wisły, a południowe należą do Pogórza Śląskiego^[4]. Podgórze Wilamowickie i Dolina Górnej Wisły należą do makroregionu Kotlina Oświęcimska, natomiast Pogórze Śląskie jest częścią Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Rzeźba terenu ma charakter wyżynny z wysokościami od 262 do 288 m n.p.m.^[5][4]

Nie przepływa tu żadna większa rzeka, kilka niewielkich cieków wodnych zasila potoki Dankówka, Pisarzówka oraz bezpośrednio Sołę. Charakterystycznym elementem krajobrazu są natomiast stawy hodowlane skupione na północno-wschodnich (Leżaje) i południowo-zachodnich peryferiach miasta.

Wilamowice mają powierzchnię 10,36 km² i zajmują w ten sposób 18,6% obszaru gminy miejsko-wiejskiej, której są siedzibą. Graniczą z Jawiszowicami na północy, Zasolem Bielańskim i Bielanami na wschodzie, Pisarzowicami i Hecznarowicami na południu oraz Starą Wsią i Dankowicami na zachodzie.

Miasto nie dzieli się formalnie na dzielnice (jednostki pomocnicze), ale w użyciu są następujące nazwy miejscowe^[6][7]:

• Bibowiec (Bibiöewiec) – nazwa lasku przy granicy ze Starą Wsią należącego niegdyś do rodziny Bibów
• Browarek (Broühoüz) – część Wilamowic przy granicy z Zasolem Bielańskim u wylotu ulicy Sobieskiego
• Fickowa Rola (Fickja Jew) – zabudowania w zachodniej częściej Wilamowic na polu należącym niegdyś do rodziny Ficki-Fox
• Granica Jawiszowska (Zawyśer Granc) – najbardziej na północ wysunięte zabudowania przy granicy z Jawiszowicami
• Granica Pisarska/Pisarzowska (Śrȧjwadiöfer Granc) – najbardziej na południe wysunięte zabudowania przy granicy z Pisarzowicami
• Jedlina (Jedlin) – lasek jodłowy na północno-zachodnich peryferiach
• Klepacz (Klepoć) – ulica Paderewskiego między Rynkiem a ulicą Paderewskiego
• Targowica (Gywihtik) – dawny mały rynek, na którym handlowano bydłem; obecnie ulica Towarowa
• Koniec / Na Końcu (Ym End) – zachodnia część Wilamowic od ulicy 1 Maja do granicy ze Starą Wsią
• Koński Las (Köwułgrüw) – pola we wschodniej części miasta, niegdyś znajdował się tam las, gdzie chowano padłe konie
• Leżaje (Leżaja) – stawy na północno-wschodnich peryferiach i ich okolica
• Piekło / Na Piekle (Ufer Heł) – część dzielnicy Koniec znajdująca się bliżej granicy miasta, rejon skrzyżowania ulic Piłsudskiego, Leśnej i Bilczewskiego
• Pijawkowy Staw (Ȧgitȧjh) – staw w rejonie ulicy Bilczewskiego, jego okolica nazywana jest również Sikorka
• Podlas (Underum Puś) – ulica Sobieskiego między ulicą Pułaskiego a Browarkiem
• Pola Wilamowskie (Wymysiöejer Fȧld) – pola na zachodnich peryferiach przy granicy z Dankowicami i Starą Wsią
• Siarkowe Wzgórze (Śwawujhejwuł) – rejon ulicy Pułaskiego, Słonecznej i Biesika
• Skowronek (Skowriöenek) – przysiółek na granicy ze Starą Wsią w południowo-zachodniej części miasta
• Stara Droga (Ołder Wȧg) – ulica Pułaskiego
• Śródmieście (Mytułdiöf) – centrum miasta na północ od Rynku, głównie ulica Polna i Mickiewicza
• Trzynaście Chałup / Trzynaście Domów, Czternastu Złodziei (Dryca hyta, fjyca diw) – przy granicy z Zasolem Bielańskim, rejon ulicy Andersa
• Twośwȧg – ulica Piłsudskiego lub Bilczewskiego
• Walkowy Las (Wȧlek Puś) – lasek przy granicy ze Starą Wsią w rejonie południowych Pól Wilamowskich
• Wilamowski Las (Wymysiöejer Puś) – las przy granicy ze Starą Wsią i Pisarzowicami
• Staw / W Stawie (Ym Tȧjh) – rejon ulicy Stawowej
• Ufer Züg – rejon ulic Reymonta i Jana Pawła II

W bazie TERYT uwzględnione są następujące części miasta: Browarek, Granica Jawiszowska, Granica Pisarzowska, Leżaje, Piekło, Pod Bibowcem, Podlesie Wilamowskie, Staw, Trzynaście Chałup^[8].

Pierwsza pisemna wzmianka o Wilamowicach pochodzi z roku 1325, pojawia się w wykazie świętopietrza pobieranego na terenie diecezji krakowskiej. Są tam wymienione już jako wieś parafialna. Lokacja miejscowości nastąpiła prawdopodobnie już w drugiej połowie XIII wieku, przy czym nazewnictwo stosowane w źródłach średniowiecznych (Novovillamowicz) wskazuje, że najpierw założono Starą Wieś (Antiquo Willamowicz), a potem przeniesiono lokację na nowe miejsce, z zachowaniem jednak pierwotnej osady. Osią osadniczą była droga prowadząca ze Starej Wsi^[9]. Układ przestrzenny Wilamowic był nietypowy, bowiem była to łańcuchówka rozlokowana nie w dolinie rzeki, lecz w poprzek wzgórza^[10].

Wśród mieszkańców Wilamowic szeroko rozpowszechniona jest legenda przypisująca pierwszym osadnikom korzenie flamandzkie, holenderskie, fryzyjskie, anglosaskie, czy też szkockie^[11][12], jednak w rzeczywistości pochodzili oni najprawdopodobniej z obszaru nad środkowym Renem i Menem^[13]. Początki wsi łączą się z kolonizacją na prawie niemieckim pod auspicjami księcia Mieszka cieszyńskiego i kształtującą się wtedy bielsko-bialską wyspą językową, która w swoim pierwotnym kształcie obejmowała kilkadziesiąt miejscowości na terenie księstwa cieszyńskiego i księstwa oświęcimskiego. W kolejnych stuleciach doszło jednak do stopniowej polonizacji szeregu z nich, w tym Starej Wsi czy Pisarzowic, co doprowadziło do ukształtowania się Wilamowic jako zupełnej enklawy, rozwijającej się niezależnie od wsi w ścisłym sąsiedztwie Bielska i Białej. Ściśle przestrzegana przez stulecia endogamia wpłynęła na ukształtowanie się odrębnej grupy etnicznej Wilamowian posługującej się własnym językiem wilamowskim (zbliżonym do niemieckich gwar (sąsiedniego) Śląska)^[14][15].

Wilamowice wchodziły w skład księstwa oświęcimskiego, które powstało w 1315 w wyniku podziału księstwa cieszyńskiego. Początkowo było jednym z księstw lennych Korony Czeskiej, ale w 1457 zostało sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1564 jego obszar inkorporowano w skład Królestwa Polskiego i odtąd należał on do powiatu śląskiego województwa krakowskiego, jako część prowincji małopolskiej. Wilamowice były wsią szlachecką. Z okresu średniowiecza znani są tylko niektórzy właściciele z imienia, na przestrzeni XV, XVI i XVII wieku wymienia się natomiast rodziny Wilamowskich, Szaszowskich-Gierałtowskich, Korycińskich i Kalinowskich^[16].

Liczba ludności stopniowo rosła od około 390 mieszkańców w początkach istnienia miejscowości przez 884, jakie naliczono w spisie z 1662, po tysiąc dwieście w roku 1708^[17]. Ponieważ większość Wilamowian była nosicielami kilku powtarzających się nazwisk (do najpopularniejszych należały: Biba, Bies, Danek, Fox, Nik(i)el, Rosner), narodziła się tradycja nadawania dodatkowo charakterystycznych przydomków^[18]. Reformacja w Wilamowicach została zainicjowana około 1550 przez Jana z Gierałtowic Wilamowskiego (w innych źródłach jako: Jan Gierałtowski) i przyjęła oblicze kalwińskie. Nabożeństwa ewangelicko-reformowane odbywały się w miejscowym kościele do 1626, gdy kampanię rekatolizacyjną rozpoczął nowy właściciel wsi, Krzysztof Koryciński. Niemniej faktycznie aż do początków XVIII wieku wielu mieszkańców pozostawało protestantami, ostatnim był niejaki Matys Honkis^[19][20].

W 1772, na skutek I rozbioru Polski, Wilamowice (wraz z południową częścią ziemi krakowskiej Małopolski) zostały włączone w skład Monarchii Habsburgów i weszły w skład Galicji. Według tzw. metryki józefińskiej z lat 80. XVIII wieku we wsi zamieszkiwało 1863 katolików i 29 żydów^[21]. 3 kwietnia 1808 podpisana została między gromadą wilamowską a ówczesnymi właścicielami Wilamowic, Karolem Bonawenturą Psarskim i jego żoną Salomeą, umowa o wykupieniu się miejscowych chłopów od świadczeń dworskich i poddaństwa za cenę 30 tysięcy złotych reńskich^[22]. Następnie rozpoczęto starania o podniesienie miejscowości do rzędu miasteczek, które sfinalizowano 17 lutego 1818^[23]. Bezpośrednio potem przystąpiono do wytyczenia rynku, na potrzeby którego przekazali swoje grunty gospodarze Jan Danek, Balcer Figwer, Józef Fox, Józef Danek i Maciej Nowak^[24]. W przeciągu XIX wieku wzniesiono przy nim szereg gmachów publicznych, m.in. w 1869 ratusz we wschodniej pierzei.

Zmiana statusu administracyjnego szła w parze z przemianami społeczno-ekonomicznymi. Głównym czynnikiem miastotwórczym był rozwijający się przemysł tkacki. W 1815 trudnił się nim co piąty mieszkaniec (336 osób)^[25]. Charakterystycznym zajęciem Wilamowian stał się również wędrowny handel tkaninami produkowanymi w miasteczku. Wilamowscy kupcy docierali do wielu miast Europy, a w Wiedniu, Grazu czy Linzu posiadali swoje stałe składy^[26][27]. Liczba ludności sięgnęła 2040 osób w roku 1845, jednak po klęsce głodu oraz epidemiach tyfusu i cholery, jakie przetoczyły się przez Galicję w latach 1847–1848, spadła do około 1600^[28]. Administracyjnie Wilamowice były częścią cyrkułu wadowickiego, a po reformie administracyjnej przeprowadzonej w 1867 wraz z przekształceniem państwa w dualistyczne Austro-Węgry – powiatu bialskiego.

Według spisu ludności z 1880 miasteczko liczyło 1662 mieszkańców, spośród których 92% posługiwało się w kontaktach domowych językiem niemieckim, do której to kategorii zaliczano wówczas również wilamowski (na potrzeby urzędowe w monarchii austro-węgierskiej uznawano jedynie dziewięć „języków krajowych”). Według różnych źródeł lokalna mowa była używana przez administrację, w kościele oraz w szkole do około 1875, po czym zastąpił ją język polski i w mniejszym stopniu standardowy niemiecki^[29][30]. Według spisu ludności z 1900 w 317 budynkach w Wilamowicach na obszarze 1039 hektarów mieszkało 1719 osób (gęstość zaludnienia 165,4 os./km²), z czego 1677 (97,6%) było katolikami a 42 (2,4%) wyznawcami judaizmu, 1152 (67%) było niemieckojęzycznych^[a] a 567 (33%) polskojęzycznych^[31]. Rozwój nowoczesnego włókiennictwa negatywnie wpłynął na sytuację wilamowskich tkaczy, niemniej ich tradycje były kontynuowane. W 1900 w zawodzie pracowało 150 osób. Od 1887 istniała w Wilamowicach szkoła tkacka z własną tkalnią mechaniczną w rejonie dzisiejszej ulicy Paderewskiego, a rok później powstało Towarzystwo Tkackie, którego celem było dostarczanie surowców swoim członkom, edukacja w zakresie nowych technologii oraz pośredniczenie w sprzedaży wyrobów^[32]. Na początku XX wieku wzrosło zainteresowanie wilamowską enklawą: powstała monografia miasteczka autorstwa Józefa Latosińskiego (1909)^[33], publikacja Narzecze wilamowickie Ludwika Młynka (1907)^[34], czy też pierwsze prawdziwie naukowe opracowania dotyczące języka autorstwa Adama Kleczkowskiego (1920–1921)^[35]. Był to też okres, w którym tworzył najwybitniejszy dotąd wilamowski poeta, Florian Biesik.

Po upadku Austro-Węgier w 1918 roku, Wilamowice weszły w skład Polski wraz z odzyskaniem niepodległości. Należały do powiatu bialskiego w województwie krakowskim. W 1923 rozpoczęto budowę nowego kościoła parafialnego (obok starej drewnianej świątyni z początku XVIII wieku, która następnie spłonęła w 1957) trwającą ostatecznie ponad sześćdziesiąt lat^[36]. Wilamowska tkalnia została w 1920 zakupiona przez Kazimierza Krzyżanowskiego, który w kolejnych latach znacząco ją rozbudował jako Zakłady Przemysłu Lnianego „Wilamowice” zatrudniające trzysta osób. Powstała również filia w Kamienicy koło Bielska-Białej^[37]. W 1937 Krzyżanowski został burmistrzem Wilamowic^[38]. Drugim zakładem przemysłowym była cegielnia zbudowana w 1932 przy drodze do Dankowic^[37]. Na mocy reformy administracyjnej z 1934, która likwidowała odrębny status miasteczek, Wilamowice stały się pełnoprawnym miastem^[38].

Po wybuchu II wojny światowej i rozpoczęciu okupacji niemieckiej, Wilamowice wraz z całym powiatem bialskim i zachodnią częścią ziemi krakowskiej przyłączone zostały do rejencji katowickiej, a następnie odtworzonej niemieckiej prowincji Górny Śląsk. Władze nazistowskie próbowały zinstrumentalizować odrębność języka, strojów i tradycji Wilamowian do swoich celów propagandowych jako dowód niemieckości okupowanych terytoriów^[39][40]. Mimo że w przedwojennych spisach ludności w miasteczku nie deklarowano narodowości niemieckiej (w 1921 uczyniło tak dwadzieścia jeden osób, a w 1931 jedynie trzy^[41]), podczas wojny większość ludności została przypisana do jednej z kategorii Deutsche Volksliste. W styczniu 1945 roku zakończył się okres okupacji niemieckiej, a Wilamowice zostały ponownie przyłączone do województwa krakowskiego. Według statystyk z 1945 spośród 1784 mieszkańców Wilamowic 1297 (72,7%) stanowili „folksdojcze”, a 487 (27,3%) „Polacy”^[42].

Po wojnie pod pretekstem oskarżeń o kolaborację („podpisanie folkslisty”) wiele rodzin zostało wyrzuconych ze swoich gospodarstw i domostw przez mieszkańców okolicznych, etnicznie polskich wsi za przyzwoleniem miejscowych władz^[43], kilkadziesiąt osób zesłano na roboty przymusowe do ZSRR, inni trafili do obozów pracy na terenie Polski i więzień polskiej bezpieki, dochodziło do licznych aktów przemocy^[44]. Używanie języka wilamowskiego i noszenie tradycyjnych strojów zostało w 1945 zakazane. Często przytacza się w tym kontekście opowieść o odczytaniu w kościele na Wielkanoc roku 1945 następującego komunikatu: By raz na zawsze usunąć odrębności i przyśpieszyć proces całkowitej asymilacji – wszak wilamowianie zawsze podawali się za Polaków – z dniem dzisiejszym zakazuje się używania tak w rodzinach, jak i prywatnych rozmowach, gwary wilamowskiej oraz używania odrębnych strojów wilamowskich^[b]. Mimo że oba te zakazy przestały po kilku latach obowiązywać (najprawdopodobniej w 1950^[45]), doszło w okresie powojennym do zaniku przekazu międzypokoleniowego języka oraz stopniowej asymilacji Wilamowian z okoliczną ludnością polską^[46]. Intensywnie promowano w tym czasie mit o „flamandzkim” pochodzeniu społeczności^[47]. Szczególnie trudnym tematem był zwrot zagrabionych bezpośrednio po wojnie majątków rdzennych mieszkańców – procesy w tej sprawie ciągnęły się do początku lat 60.^[48]

Po likwidacji powiatu bialskiego, w związku z połączeniem śląskiego Bielska i małopolskiej Białej, w 1951 Wilamowice weszły w skład nowo utworzonego powiatu oświęcimskiego w województwie krakowskim. Znacjonalizowane zakłady lniarskie Krzyżanowskiego stały się filią Andrychowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego Andropol, a następnie Aleksandrowickich Zakładów Przemysłu Lniarskiego Allen w Bielsku-Białej. Fabryka została sprywatyzowana w 1998 i upadła w 2001^[49]. W okresie powojennym stopniowo rosła liczba ludności, na początku lat 70. sięgała dwóch i pół tysiąca^[50], a w 2012 przekroczyła trzy tysiące^[51]. Wyraźny trend wzrostowy na początku XXI wieku związany jest z suburbanizacją niedalekiego Bielska-Białej^[52]. W latach 1975–1998 miasto należało do województwa bielskiego, następnie stało się częścią powiatu bielskiego w województwie śląskim.

Od lat 80. ponownie wzrosło zainteresowanie naukowe Wilamowicami jako enklawą etniczną i jej wymierającym teraz językiem. W pierwszej dekadzie XXI wieku podjęte zostały również aktywne działania na rzecz rewitalizacji języka wilamowskiego oraz promocji miejscowej kultury. Szczególną rolę odgrywa w nich Tymoteusz Król (* 1993, publicznie używa również wilamowskiego imienia i przydomka: Tiöma fum Dökter^[53][54]), który nauczył się wilamowskiego w dzieciństwie od swojej sąsiadki–opiekunki i już we wczesnym wieku poświęcił się nagrywaniu rodzimych użytkowników oraz popularyzacji wiedzy o języku, tradycjach i strojach, a dziś kontynuuje tę działalność jako profesjonalny etnolog i czołowy lokalny aktywista^[55][56][57]. Od 2013 rewitalizację języka i kultury wilamowskiej wspiera poprzez projekty grantowe Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego^[58], na miejscu z kolei najważniejszą organizacją zaangażowaną w te działania jest istniejące od 2000 Stowarzyszenie Na Rzecz Zachowania Dziedzictwa Kulturowego Miasta Wilamowice „Wilamowianie”^[44]. W 2024 w nowowybudowanym obiekcie przy ulicy Więźniów Oświęcimia otwarto Muzeum Kultury Wilamowskiej (Müzeum fu Wymysiöejer Kultür)^[59][60]. Pierwszym dyrektorem Muzeum została Justyna Majerska-Sznajder, wieloletnia prezes Stowarzyszenia „Wilamowianie”^[61].

31 grudnia 2021 liczba ludności Wilamowic wyniosła 3151 osób, w tym 1583 (50,2%) mężczyzn i 1568 (49,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 99 kobiet. 59,5% mieszkańców Bielska-Białej była w wieku produkcyjnym, 21,1% w wieku przedprodukcyjnym, a 19,4% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Populacja miasta stanowiła 17,65% populacji gminy Wilamowice oraz 1,89% populacji powiatu bielskiego. Gęstość zaludnienia wynosiła 304,2 osób na km²^[51].

Przyrost naturalny według danych za rok 2020 był lekko dodatni, wynosił +2 (+0,64 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 48 dzieci i zarejestrowano 46 zgonów. Współczynnik dzietności na poziomie 1,48 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski. Saldo migracji wewnętrznych wyniosło w 2020 +15, natomiast zagranicznych –1. Zawartych zostało 7 małżeństw. 27,5% mieszkańców była stanu wolnego, 60,1% żyła w małżeństwie, 3,5% było po rozwodzie, a 8,7% to wdowy i wdowcy^[51].

Zmiany liczby ludności Wilamowic na przestrzeni lat^{[62][63][28][50][51]}:

• Kościół Przenajświętszej Trójcy – rzymskokatolicki kościół parafialny z 72-metrową wieżą, budowany w stylu neogotyckim etapami w latach 1923–1984^[64]
• zabudowa Rynku:
  • Ratusz (nr 1) – wzniesiony w 1869, przebudowany w okresie powojennym^[64]
  • dom nr 3 – murowany dom parterowy wzniesiony w 1864^[65]
  • restauracja Rogowa (nr 4) – dawna gospoda z drugiej połowy XIX wieku^[64]
  • Ochronka św. Anny (nr 8) – przedszkole ufundowane przez arcybiskupa Józefa Bilczewskiego w 1908, do 2011 prowadzona przez Zgromadzenie Sióstr Służebniczek, w 2016 budynek adaptowano z przeznaczeniem na Dzienny Dom Pobytu Senior+^[64]
  • kamienica Józefa Nikla (nr 9) – neobarokowa z przełomu XIX i XX wieku, wzniesiona jako dom własny miejscowego architekta^[64]
  • Pałoszówka (nr 11) – kamienica z 1870, rozbudowana w 1904^[64]
  • kamienica nr 13 – budynek o cechach neorenesansowych z drugiej połowy XX wieku^[65]
  • Zespół Szkół im. abp. Józefa Bilczewskiego (nr 14) – budynek z 1912, rozbudowany w okresie powojennym^[64]
  • Dom U Lojzków (nr 15) – drewniany dom z mansardowym dachem zbudowany w 1832^[64], wpisany do rejestru zabytków 14 stycznia 2021 (nr rej.: A/748/2021)^[66]
• Zakłady Przemysłu Lnianego „Wilamowice” – zachowane w rejonie ulicy Paderewskiego i Konopnickiej zabudowania dawnej fabryki włókienniczej, najstarsze z 1911^[64]
• liczne domy drewniane i murowane z XIX i początku XX wieku, m.in.:
  • Pułaskiego 5 – chałupa drewniana o konstrukcji zrębowej z 1827^[65]
  • Więźniów Oświęcimia 2 – dom murowany z 1830^[65] (wpisany do rejestru zabytków 14 stycznia 2021^[67])
  • Paderewskiego 14 – dom murowany z 1858^[65]
  • Mickiewicza 3 – willa z 1924^[65]
• liczne drobne zabytki sakralne, m.in.:
  • kamienny krzyż z figurą Chrystusa przy skrzyżowaniu dróg do Bielska-Białej, Kęt i Starej Wsi – postawiony w 1839, odnowiony w 1863^[68]
  • kamienny krzyż na rogu ulic Andersa i Harcerska z 1865^[68]
  • figura św. Józefa przy kościele Przenajświętszej Trójcy – ufundowana w 1890, pierwotnie znajdowała się na Rynku, przeniesiona w 1942^[68][64]
  • pomnik arcybiskupa Józefa Bilczewskiego na Rynku odsłonięty w 2016^[69]
• cmentarz parafialny z XIX-wiecznymi nagrobkami i kamiennym krzyżem ufundowanym przez gminę w 1856^[68]

• 
  Kościół Przenajświętszej Trójcy
• 
  Restauracja Rogowa
• 
  Ochronka św. Anny
• 
  Dom u Lojzków
• 
  Zakłady Przemysłu Lnianego „Wilamowice”
• 
  Ulica Paderewskiego i dom nr 14
• 
  Figura św. Józefa

Wilamowice leżą na uboczu głównych tras komunikacyjnych. Przez miasto przechodzą drogi powiatowe^[70]:

• 4485S Bielsko-Biała – Pisarzowice – Wilamowice – Jawiszowice (ulica Paderewskiego i Więźniów Oświęcimskich przez Rynek)
• 4488S Stara Wieś – Wilamowice – Hecznarowice – Kęty (ulica Starowiejska)
• 4490S Zasole Bielańskie – Wilamowice (ulica Jana III Sobieskiego)

Połączenia z sąsiednimi wsiami, a także z Bielskiem-Białą i Kętami zapewnia Komunikacja Beskidzka. Przez miasto kursują ponadto minibusy prywatnego przewoźnika Konkret Bus obsługujące trasę Bielsko-Biała – Oświęcim oraz Bielsko-Biała – Bielany. Główny przystanek autobusowy znajduje się przy ulicy Paderewskiego przy kościele parafialnym (Wilamowice Kościół). Ponadto w kierunku Bielska-Białej, przy skrzyżowaniu dróg 4485S i 4488S, umiejscowiony jest przystanek Wilamowice Skrzyżowanie; w kierunku Bielan, przy ulicy Jana III Sobieskiego, przystanek Wilamowice Szkorla; a w kierunku Oświęcimia, przy ulicy Więźniów Oświęcimskich, przystanki Wilamowice Kółko oraz Wilamowice Las^[71].

Najbliższe dla Wilamowic przystanki kolejowe to Dankowice oraz Kęty Podlesie, oba znajdują się w odległości około 6 kilometrów.

• Dolní Benešov
• Horná Súča
• Kisújszállás
• Rajecké Teplice
• Trenczyńskie Cieplice

• Barciak Antoni, Wiesława Korzeniowska, Jan Lach, Maria Lipok-Bierwiaczonek, Wojciech Świątkiewicz, Tomasz Wicherkiewicz, Jadwiga Zieniukowa, Marian Trela: Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta i gminy. Wilamowice: Urząd Gminy w Wilamowicach, 2001. ISBN 83-915888-0-7. (pol.).
• Tomasz Wicherkiewicz: The Making of Language: The Case of the Idiom of Wilamowice, southern Poland. Berlin – New York: Moyton de Gruyter, 2003, seria: Trends in Linguistics. Documentation 19. ISBN 3-11-017099-X. (ang.).
• Tomasz Wicherkiewicz, Tymoteusz Król, Justyna Olko. Awakening the Language and Speakers’ Community of Wymysiöeryś. „European Review”. 26(1), 2017. DOI: 10.1017/S1062798717000424. (ang.). 

Zobacz multimedia związane z tematem: Wilamowice

• Oficjalna strona miasta
• Biuletyn Informacji Publicznej
• Baza informacji o Wilamowicach i języku wilamowskim na portalu Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej tworzonym przez Wydział Neofilologii UAM
• Wilamowice al. Wielomowice, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 451 .