3 Regiment Pieszy Czapskiego

Ten artykuł dotyczy 3 Regimentu Pieszego Czapskiego. Zobacz też: 3 Pułk Piechoty – stronę ujednoznaczniającą.

3 Regiment Pieszy Czapskiego

Pieczęć szefa Regimentu Grenadierów Czapskiego
Historia
Państwo	I Rzeczpospolita
Sformowanie	1776
Dowódcy
Pierwszy	gen. lejtn. Antoni Czapski
Ostatni	gen. mjr Mikołaj Hutten
Działania zbrojne
Wojna w obronie Konstytucji 3 maja Powstanie kościuszkowskie
Organizacja
Dyslokacja	Łowicz, Józefów (1777) Radom (1779) Warszawa (1780) Radom, Kielce (1789) Kraków (1794)
Podległość	Dywizja Małopolska

3 Regiment Pieszy Czapskiego – oddział piechoty armii koronnej wojska I Rzeczypospolitej.
Inna nazwa: regiment grenadierów pod im. Królewicza^[1].

Wykonując w roku 1777 ustawę sejmu z roku 1776 rozpoczęto reorganizację trzech regimentów dragonii. Zreorganizowany, spieszony były konny regiment dragonii im. królewicza składał się z sześciu kompanii^[2]. Początkowo w hierarchii plasował się na ósmym miejscu^[2]. W 1790^[a] roku szef regimentu, Mikołaj Czapski, spowodował, że regiment przesunięto na miejsce trzecie^[2]. Miejsce to utrzymał do końca.

Funkcjonowały różne nazwy regimentu. Nazywano go: „Regimentem Spieszonym Królewicza", „Regimentem Grenadierów Czapskiego", „Regimentem Grenadyerów pod Imieniem Królewicza chodzącym szefostwa JW Czapskiego Pułkownika " lub po prostu „Czapskich"^[2].

Podobnie jak 11 Regiment Pieszy Grenadierów był jednostką grenadierską. Jego żołnierze nosili białe kity-grzebienie na kaszkietach oraz boczną białą kitkę z czerwoną końcówką (w odróżnieniu od innych regimentów, które w większości miały czarne grzebienie i boczne czarno-białe kitki).

Sejm roku 1776 ułożył nowy etat wojska, zmieniając znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 6 kompanii^[b], a w sumie etatowo 353 żołnierzy^[3], a praktycznie w 1778 roku liczył 321 głów^[4]. W 1786 roku liczył etatowo 353 żołnierzy^[5]. Wchodził w skład Dywizji Małopolskiej^[6].

W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady^[7].

W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Regiment gwardii pozostał bez numeru^[7].

Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony^[8], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto^[9].

W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 maja 3 regiment piechoty szefostwa Mikołaja Czapskiego liczył 1455 żołnierzy^[10].

Regiment w powstaniu kościuszkowskim

W marcu 1994 stan regimentu wynosił koło 900 żołnierzy. Pod koniec maja regiment liczył już 1181 głów, a pod koniec września liczył 1132 ludzi. Brakowało do kompletu: 291 szeregowych, 11 cieśli, 3 doboszy, podoficera i oficera^[11]. Na uzbrojeniu regiment posiadał 781 karabinów^[12]. Po bitwie pod Maciejowicami pozostało w regimencie 666 żołnierzy, którzy walczyli potem w obronie Pragi^[11].
Do czasu bitwy pod Szczekocinami jednostką faktycznie dowodził mjr Jerzy Byszkowski. Po bitwie pod Szczekocinami Kościuszko powierzył dowództwo płk. Janowi Krzyckiemu, a po jego śmierci pod Maciejowicemi na czele jednostki powtórnie stanął płk Byszkowski^[13].

Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco^[2]:

• etat z 1777 – 353 żołnierzy
• faktycznie 10 VI 1789 – 637 żołnierzy
• etat z 8 X 1789 – 2153 żołnierzy
• etat tymczasowy z 22 11790 – 1440 żołnierzy
• etat wojenny 22 V 1792 – 2169 żołnierzy
• faktycznie 9 VI 1792 – 1455 żołnierzy
• faktycznie IX 1793 – 1318 żołnierzy
• etat z 1 III 1794 – 419 żołnierzy
• faktycznie III 1794 – ok. 900 żołnierzy

Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1589 osób^[14], w marcu 1794 roku 900^[15], w maju 1181^[15], a we wrześniu 1132 żołnierzy^[15].

• wyłogi zielone, naramienniki srebrne, guziki białe^[16]
• po 1776: wyłogi trawiasto-zielone, guziki złote^[17]

W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami zielonymi, naramiennikami srebrnymi^[16], lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki białe^[16] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy – kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł^[18].

Oficer z około 1785 roku: Kapelusz czarny, taśma złota, suknia pąsowa, wyłogi zielone, podszewka biała, przybory złote. Szarfa i temblak srebrne, przerabiane karmazynem. Oprawa szpady mosiężna. Czaprak pąsowy z galonami złotymi^[1].

Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi pąsowe, guziki srebrne^[17].

Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów^[19]. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było dwóch kapitanów, sześciu poruczników i sześciu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 24 oficerów, wyłączając kapelana^[9].

Od 1790 roku było dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. Pojawili się ponadto: trzeci kapitan sztabowy, drugi adiutant, dwóch nowych poruczników, ośmiu podporuczników i dwóch nowych chorążych. Podniosło to liczbę oficerów do 40 osób. W ten sposób regiment osiągnął liczbę równą liczbie oficerów służących w regimencie ośmiokompanijnym. Oficerowie ci obsadzili dwa nowe czterokompanijne bataliony, na które podzielono regiment^[9].
Od 1773 roku regimentowi szefował gen. Antoni Czapski. Służył on w tym samym regimencie (wtedy konnym regimencie dragonów im. królewicza) od lat 40. Antoni Czapski przekazał regiment w 1783 roku swemu synowi Mikołajowi, wówczas pułkownikowi, który pełnił funkcję szefa do końca istnienia regimentu^[2].

Szefowie^[20]

• gen. lejtn. Antoni Czapski (1776),
• gen. mjr Mikołaj Czapski (1787 zm. 20 lipca 1792).

Pułkownicy^[20]

• Karol Mannstejn (1776),
• Mikołaj Czapski (1785),
• Józef Czapski (1787),
• Jazoszewski (1794),
• Krzycki (poległ 4 listopada).

3 Regiment Pieszy Koronny uczestniczył w 1792 w VII wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Dowódca: Józef Hutten-Czapski. Stan osobowy: 1590 ludzi.

Dwa bataliony 3 Regimentu Pieszego Koronnego wzięły także udział w bitwie pod Racławicami (4 kwietnia 1794). Dowódca: gen. Józef Hutten-Czapski. Stan osobowy: 400 ludzi.

Bitwy i potyczki^[20]

• Zieleńce (17 czerwca 1792),
• Dubniki (7 lipca 1792),
• Dubienka (18 lipca 1792),
• Racławice (4 kwietnia 1794),
• Szczekociny (6 czerwca 1794),
• Maciejowice (10 października 1794),
• Praga (4 listopada 1794)

• konny regiment dragonii im. Królewicza (-1777) → regiment spieszony Królewicza nr 8 (1777–1790) → od 1790 regiment 3 Czapskich ↘ rozformowany w 1795

• Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
• Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
• Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717–1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
• Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
• Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
• Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
• Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.