Armia koronna

Dziś Armia koronna jest tematem szeroko dyskutowanym i analizowanym w różnych obszarach społeczeństwa. Jego wpływ dotarł do różnych obszarów, od zdrowia po technologię, politykę i ekonomię. Armia koronna wywołał serię debat i kontrowersji, które podkreśliły znaczenie jego badania i zrozumienia. Przez lata Armia koronna ewoluował i dostosowywał się do zmian i wyzwań, przed którymi stanął, stając się tematem zainteresowania zarówno ekspertów, jak i hobbystów. W tym artykule szczegółowo zbadamy różne aspekty i konsekwencje Armia koronna, aby zapewnić pełną i zaktualizowaną wizję tego tematu, który jest dziś tak istotny.

Chorąży wielki koronny
Po bitwie pod Zieleńcami, Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk polskich z jeńcami, po pobiciu wojsk rosyjskich, obraz Wojciecha Kossaka
Piechota wojsk koronnych, 1794
Artylerzyści garnizonu krakowskiego w 1794 r.

Armia koronna – siły zbrojne Korony Królestwa Polskiego w ramach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Sztab generalny wojsk koronnych

Sztab generalny stanowiła grupa ludzi piastujących wysokie stanowiska państwowe - wojskowe i cywilno-wojskowe, niektóre już zanikające[a], inne coraz bardziej tracące na merytorycznym znaczeniu[b], jeszcze inne posiadające już i zdobywające coraz większe znaczenie[c]). W skład tej grupy wchodzili także niżej w hierarchii umieszczeni urzędnicy Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej, który w 1776 roku wraz z Kancelarią Wojskową króla przejął od hetmanów władzę nad wojskiem i stał się pierwowzorem ministerstwa spraw wojskowych, a 11 listopada 1788 roku został zastąpiony przez Komisję Wojskową. Z czasem do tej struktury zaliczono także placmajorów[1].

Generał lejtnant w 1775
Generał major w 1775
Generał adiutant w mundurze cudzoziemskim w 1775
Generał adiutant w mundurze polskim w 1775
Adiutant przyboczny w 1775
Oficer sztabu generalnego w 1775

Sejm w roku 1776 określił listę stanowisk sztabu generalnego koronnego. Byli to[1]:

  • hetman wielki koronny
  • hetman polny koronny
  • pisarz polny koronny
  • generał artylerii koronnej
  • dwóch generałów inspektorów
  • strażnik polny koronny
  • oboźny polny koronny
  • dwóch generałów lejtnantów
  • dwóch generałów majorów
  • czterech adiutantów hetmańskich
  • dwóch buńczucznych hetmańskich
  • komendant Kamieńca Podolskiego
  • oficjaliści Departamentu Wojskowego:
    • pisarz
    • regent
    • pułkownik od kart geograficznych
    • audytor
    • adiutant
    • instygator

Obsada sztabu generalnego wojsk koronnych uległa zmianom. W 1780 wymienia tylko 2 adiutantów hetmańskich i adiutanta generała artylerii. W etacie z 1785 pojawiły się funkcje placmajora i archiwisty[1]

W związku z próbą wprowadzenia etatu 100-tysięcznej, a potem 65-tysięcznej armii sztab generalny w 1789 został rozbudowany. Przewidywał następujące stanowiska i funkcje[2].

  • hetman wielki koronny[d]
  • hetman polny koronny[e]
  • pisarz polny koronny z rangą generała lejtnanta[f]
  • strażnik wielki koronny
  • oboźny wielki koronny
  • generał artylerii koronnej
  • dwóch generałów inspektorów (kawalerii i piechoty)[g]
  • strażnik polny koronny[h]
  • oboźny polny koronny[i]
  • czterech generałów lejtnantów komenderujących dywizjami
  • ośmiu generałów majorów komenderujących w dywizjach
  • generał przy boku króla[j]
  • komendant Fortecy Kamienieckiej z rangą generała majora[k]
  • adiutant króla z rangą starszego pułkownika[l]
  • czterech adiutantów króla z rangą pułkownika[m]
  • dwóch buńczucznych króla
  • czterech adiutantów hetmańskich z rangą podpułkownika[n]
  • dwóch buńczucznych hetmańskich[o]
  • doktor wojskowy
  • generalny sztabs-chirurg
  • oficjaliści Komisji Wojskowej:
    • pisarz wojskowy z rangą rotmistrza Kawalerii Narodowej
    • regent wojskowy z rangą porucznika Kawalerii Narodowej
    • pułkownik od kart geograficznych
    • generał audytor
    • regent likwidacji i kasy z rangą pułkownika
    • placmajor w Warszawie
    • placmajor w Kamieńcu Podolskim
    • generał adiutant Komisji Wojskowej z rangą podpułkownika i dalszym awansem w wojsku
    • sekretarz z rangą majora
    • archiwista
    • instygator

Dywizje koronne

Piechota koronna w XVIII w.

W 1776 r. oprócz siedmiu dawnych regimentów (gwardii pieszej, regimentów królowej, królewicza, buławy wielkiej, buławy polnej, artylerii, łanowego) istniały już: regiment Ordynacji Ostrogskiej i regiment Ordynacji Rydzyńskiej. Formowały się: regiment Marcina Lubomirskiego i regiment Kaliksta Ponińskiego[6]. W 1777 r. spieszono trzy regimenty dragonii. W 1785 r. sformowano regiment im. Potockich. W ten sposób liczba regimentów osiągnęła piętnaście. Nowe regimenty otrzymały po 1786 r. kolejną numerację. Ich organizacja nie została ujednolicona. Gwardia piesza składała się z 2 batalionów po 12 kompanii. Pozostałe regimenty posiadały jeden batalion. Pięć „starych” regimentów liczyło po 8 kompanii. Regiment VI łanowy, cztery regimenty nowo utworzone i trzy spieszone dragońskie składały się z sześciu, a regiment XIV im. Potockich – z czterech kompanii. Kompanie liczyły po 56-57 ludzi. W czterech regimentach stan kompanii wahał się od 70 do 97 ludzi.

W latach 1786–1788 etat piechoty koronnej, złożonej z piętnastu regimentów, dwóch chorągwi węgierskich obu buław i garnizonu częstochowskiego, wynosił 7844 ludzi. Mimo dużych trudności werbunkowych stan faktyczny regimentów niewiele różnił się od etatowego.

Regimenty

pieczęć 10 Regimentu Pieszego szefostwa gen. Działyńskiego z 1791 roku

Jazda koronna w XVIII w.

W 1778 r. jazda koronna liczyła ok. 4700 ludzi. Ostateczną organizację jazdy koronnej ustalił etat z 1784 r. Przewidywał on cztery brygady Kawalerii Narodowej po 876 ludzi, dwa pułki przedniej straży po 391 ludzi, trzy regimenty dragonii po 257 ludzi, regiment gwardii konnej koronnej – 465 ludzi, razem 5522 ludzi. Brygada miała składać się z sześciu szwadronów po 144 ludzi, szwadron z czterech chorągwi po 35 ludzi; pułk przedniej straży – z ośmiu chorągwi po 47 ludzi; regiment dragonii – z sześciu kompanii po 40 ludzi, gwardia konna – z ośmiu kompanii po ok. 50 ludzi. W chorągwi kawalerii było tylko 14 towarzyszy i 14 pocztowych, w chorągwi przedniej straży – 20 towarzyszy i 20 pocztowych, w kompanii dragońskiej 30 dragonów[7].

W wyniku reform Sejmu Wielkiego doszło do zmian w strukturze kawalerii i zwiększyły się stany osobowe jazdy koronnej. Najwyższy stan liczbowy osiągnęła jazda przed wybuchem wojny z Rosją w 1792 roku. Według etatu, z pułkiem nadwornym królewskim, liczyła 20924 żołnierzy, a faktycznie 19992[8]. Do tego należy dodaż około 1200 żołnierzy zmobilizowanych do dwóch pułków kozackich[8]. Wiosną 1793 roku wcielono do armii rosyjskiej cztery brygady KN, dwa pułki przedniej straży i częściowo trzeci. Stany etatowy jazdy koronnej we wrześniu 1793 roku to 12594 żołnierzy, a faktyczny 9617[9]. Przed rozpoczęciem insurekcji stan faktyczny jazdy wynosił ogółem 8512 żołnierzy[10]

Jednostki jazdy

Istnieją dwa sposoby numeracji brygad koronnych 5-8 Kawalerii Narodowej. Według pierwszego (przyjętego m.in. przez B. Gembarzewskiego) istniały 4 brygady „ukraińskie”: 5 Brygada Kawalerii Narodowej to inaczej 3 Ukraińska Brygada Kawalerii Narodowej, 6 Brygada KN – 2 Ukraińska Brygada KN, 7 Brygada KN – 1 Ukraińska Brygada KN a 8 Brygada KN – 4 Ukraińska Brygada KN. Według drugiego sposobu numeracji istniały tylko 2 brygady „ukraińskie”, a pozostałe 2 były „wołyńskie”: 5 Brygada KN – 1 Ukraińska Brygada KN, 6 Brygada KN – 2 Wołyńska Brygada KN, 7 Brygada KN – 1 Wołyńska Brygada KN a 8 Brygada KN – 2 Ukraińska Brygada KN.

Wojska techniczne w XVIII w.

Finansowanie

Armia koronna utrzymywana była na mocy uchwał skarbowo-wojskowych Sejmu Niemego z 1717 roku ustalających budżet w wysokości 5 mln 425 tys. zł. Od września 1727 roku budżet wojskowy dodatkowo zasilił podatek na piechotą łanową (wpływy w wys. ok. 117 tys. zł rocznie). Artyleria koronna była utrzymywana z ustanowionej jeszcze w 1637 roku drugiej kwarty, tzw. „nowej” (wpływy w latach 1717–1735 w wysokości od ok. 112 tys. do 125 tys. zł). Dodatkowo Rada senatu przeznaczała po kilkaset tysięcy złotych na fortyfikacje Kamieńca Podolskiego i artylerię. Kwoty te pozwalały na utrzymanie w Koronie ok. 19 tys. stawek żołdowych, jednak w rzeczywistości w armii koronnej służyło przeciętnie 13 tys. żołnierzy, w armii Wielkiego Księstwa nieco ponad 4 tys. żołnierzy, gdyż gaże dowódców pochłaniały od kilku do kilkdziesięciu stawek, w zależności od rangi. W połowie XVIII wieku w Rzeczypospolitej służyło także ok. 30 tys. żołnierzy magnackich[11]

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ buńczuczny, oboźny, strażnik[1].
  2. ↑ hetmani wielki i polny[1]
  3. ↑ generałowie lejtnanci, majorowie i rodzajów wojsk[1]
  4. ↑ Urząd hetmański już wówczas był anachronizmem. Przetrwał do końca I RP. W 1776 roku znacznie ograniczono władzę hetmanów nad wojskiem poprzez powołanie Departamentu Wojskowego, Kancelarii Wojskowej Króla i przez odebranie hetmanom mocy patentowania oficerów[3].
  5. ↑ Urząd hetmana polnego zniesiono zimą 1792, lecz niedługo potem przywróciła je konfederacja targowicka[3].
  6. ↑ Pisarz polny koronny miał pełnić głównie funkcje inspekcyjne. Lustrował wojska w każdym czasie, bez wymogu osobnego rozkazu ze strony Komisji Wojskowej Obojga Narodów. Wyniki lustracji przedstawiał królowi i Komisji Wojskowej. Mógł zasiadać w sądach wojskowych i z głosem doradczym uczestniczyć w posiedzeniach Komisji Wojskowej[3].
  7. ↑ Urzędy generałów inspektorów pozostawiono do czasu zajmowania ich przez obecnych posiadaczy, a po ich śmierci, awansie lub rezygnacji urzędy miały przestać istnieć[3].
  8. ↑ Funkcja strażnika polnego koronnego w owym czasie była jedynie funkcją tytularną[3].
  9. ↑ Funkcja oboźnego polnego koronnego w owym czasie była jedynie funkcją tytularną[3].
  10. ↑ Generał amplojowany przy boku króla wybierał od 1789 roku monarcha spośród generałów wojska Obojga Narodów z zachowaniem starszeństwa i awansu. Generał amplojowany przy boku króla był kierownikiem królewskiej Kancelarii Wojskowej[4].
  11. ↑ Funkcja komendanta fortecy Kamieńca Podolskiego nie była dożywotnią. cechował ją zakaz sprzedaży. Mógł ją sprawować szlachcic, będący posesjonatem w jakimkolwiek województwie Rzeczypospolitej[4].
  12. ↑ Pojęcie „generał adiutant” oznaczało funkcję. Posiadacz tego tytułu swoją funkcję z przypisaną do tej funkcji stopniem wojskowym pułkownika lub podpułkownika[4].
  13. ↑ Czterej adiutanci króla wybierani byli spośród aktualnych oficerów sztabowych z zachowaniem starszeństwa i awansu w wojsku - ci spośród nich, którzy by awansowali do stopnia pułkownika, mieli wrócić do służby liniowej w swych jednostkach[5].
  14. ↑ Adiutanci hetmańscyzgodnie z nowym prawem mogli zająć miejsce podpułkownika w pułku czy regimencie. Na ich miejsce mogli być przez hetmanów fortragowani do królewskiego patentu majorowie służby czynnej z zachowaniem starszeństwa i z zakazem sprzedaży adiutanctwa[5].
  15. ↑ Buńczuczni królewscy i hetmańscy sprawowali swój urząd dożywotnio. Po ich śmierci urząd miał przestać istnieć [4].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 1.
  2. ↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 2.
  3. ↑ a b c d e f Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 4.
  4. ↑ a b c d Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 6.
  5. ↑ a b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 7.
  6. ↑ Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s. 209.
  7. ↑ Andrzej Grabski i inni, Zarys dziejów wojskowości polskiej s. 210.
  8. ↑ a b Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 46.
  9. ↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 46-47.
  10. ↑ Machynia i Srzednicki 2002 ↓, s. 47.
  11. ↑ Tomasz Ciesielski, Potencjał militarny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w okresie polskiej wojny sukcesyjnej 1733–1735. Wybrane aspekty.

Bibliografia

Oddziały wojska I Rzeczypospolitej 1717–1795
Dywizje
koronne
litewskie
Brygady
koronne
litewskie
Regimenty
piesze
koronne
litewskie
Pułki jazdy/
ułanów
koronne
litewskie
Pułki
przedniej straży
koronne
litewskie
Pułki kozaków
Regimenty
dragonów
koronne
litewskie
Oddziały targowickie
Oddziały insurekcji
kościuszkowskiej
koronne
litewskie
Chorągwie
i szwadrony
koronne
litewskie
Bataliony
koronne
litewskie
Artyleria
koronna
litewska
  • 1 kompania
Bitwy
konfederacja barska
wojna 1792
Wojsko I Rzeczypospolitej
Okresy
Struktury
Rodzaje wojsk
Formacje
wojskowe
Jazda
Piechota
Konfederacje żołnierskie
Rokosze
Hetmani
Terminy
wojskowe
Większe oddziały
w XVII wieku
Armia koronna
w XVIII wieku
Dywizje
Brygady KN
Armia litewska
w XVIII wieku
Dywizje
Brygady KN
Insurekcja
kościuszkowska
Dywizje

Chorąży wielki koronny