91 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych

91 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1939
Tradycje
Rodowód	Sformowana przez 4 Batalion Pancerny
Dowódcy
Pierwszy	kpt. Stanisław Kraiński
Ostatni	por. Jan Szuder
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Rodzaj wojsk	Broń pancerna
Podległość	Armia „Łódź” OW nr 1 (do 3 września)

91 Samodzielna Kompania Czołgów Rozpoznawczych – pancerny pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego II RP.

Kompania została sformowana w dniach 23–24 marca 1939, w garnizonie Brześć, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem „czerwonym”^[1], przez 4 batalion pancerny z przeznaczeniem dla Armii „Łódź” – 10 DP^[2]. Na wyposażeniu posiadała 13 czołgów rozpoznawczych TK-3 uzbrojonych w 7,92 mm ckm^[3].

28 marca 1939 została zawagonowana i przewieziona koleją do Łodzi. Tu została podporządkowana 10 DP i w jej składzie przemaszerowała do miejscowości Męka pod Sieradzem. Kolejne miesiące wykorzystano na szkolenie, zgranie rezerwistów z kadrą kompanii, a także na poprawę stanu technicznego sprzętu (przy pomocy 10 batalionu pancernego ze Zgierza). Zmieniające się koncepcje wykorzystania 10 Dywizji rzutowały na kolejne zmiany w dyslokacji pododdziału: 15 lipca wysunięto kompanię nad granicę do Hanulina pod Kępnem, a 28 sierpnia przesunięto do Doruchowa, gdzie weszła w skład tworzonego właśnie Zgrupowania płk. Jana Zientarskiego^[4][5]. Z chwilą wybuchu wojny kompania otrzymała zadanie osłony prawego skrzydła zgrupowania.

Rano 1 września jednym plutonem prowadziła rozpoznanie pod Ostrowem Wielkopolskim, a wracając natknęła się na niemiecki patrol konny, który rozproszyła, biorąc kilku jeńców. Drugi pluton dozorował koło Mikorzyna kierunek z Kępna na Grabów. Następnie cała kompania osłaniała odwrót Zgrupowania płk. Zientarskiego w kierunku rzeki Prosny na skraju lasów koło Ostrzeszowa. Nazajutrz jeden pluton otrzymał zadanie wsparcia batalionu I/28 pułku Strzelców Kaniowskich toczącego od świtu walki pod Węglewicami nad Prosną. Reszta kompanii pozostała w lesie na wschód od Grabowa jako odwód. Wieczorem całość odmaszerowała po osi Głuszyna – Wojków. 3 września kompania wyszła ze składu Zgrupowania płk. Zientarskiego i została podporządkowana dowódcy 31 pułku Strzelców Kaniowskich. Patrolowała jednym plutonem w kierunku Kalisza podtrzymując tam łączność z tylnymi strażami 25 DP. Pozostała część 91 kompanii wspierała obsadzającą wieś Błaszki kompanię 1/31 pp. Po zapadnięciu zmroku kompania wycofała się w kierunku m. Warta. Pluton techniczno-gospodarczy zbombardowany został w m. Rossoszyca, poległ jeden podoficer, a dwóch strzelców zostało rannych, uszkodzone zostały pojazdy plutonu. W nocy na 4 września kompania przeszła na prawy brzeg Warty i otrzymała rozkaz wzmocnienia batalionu II/28 pp, zamykającego szosę prowadzącą z Warty do Rossoszycy. Z uwagi na znaczne zużycie dojechało tam 9 czołgów. 5 września z uwagi na zużycie czołgów w obronie linii Warty 91 kompania walczyła prowadząc ogień z wykopanych stanowisk na skraju lasu (jest to jeden z dwóch znanych wypadków wykorzystania w 1939 okopów czołgowych). 2 pluton w składzie 4 TK-3 wsparł nieudane natarcie batalionu ON "Kępno" na wieś Mnichów. Po południu dowódca baterii 1/10 pal zwrócił się o pomoc w ratowaniu jego armat, opanowanych przez niemieckich piechurów. Zdecydowanie uderzenie 2 plutonu i własnej piechoty odrzuciło przeciwnika, umożliwiając zaprzodkowanie i wywiezienie dział, utracono przy tym jeden czołg^[6]. Podczas opuszczania stanowisk nad Wartą wieczorem pozostawiono kolejny czołg, którego nie zdołano naprawić. 6 września 91 skczr odjechała do Szadka tracąc łączność z 10 DP. 7 września kompania w sile 7 czołgów wykonała marsz przez Lutomiersk do Antoninka. 7 września dwa wozy 2 plutonu wysłano wraz z cysterną z zadaniem spalenia mostu na Nerze między Lutomierskiem, a Mirosławicami. Przeprawa ta obsadzona już była jednakże przez pododdziały z 85 pp niemieckiej 10 DP. Tankietki zostały trafione pociskami zamaskowanych działek ppanc. i spalone. Po południu 91 skczr odjechała przez Zgierz i Łowicz do lasów pod Bolimowem. 8 września kompania marszem przez Błonie dotarła do stolicy i po uzupełnieniu paliwa przejechała na prawy brzeg Wisły. Kapitan Stanisław Kraiński razem z dowódcą 2 plutonu udał się kilkoma sprawnymi samochodami do Brześcia celem uzyskania pomocy technicznej. Następnego dnia do stojącej w lesie Anin kompanii dotarł czołg przywieziony z Brześcia przez ppor. rez. Romana Okuszkę. 9 września por. Szuder nawiązał łączność z dowództwem 10 DP, gdzie otrzymał rozkaz wsparcia 1 pułku kawalerii KOP i batalionu II/31 ppSK w natarciu na północną część przyczółka niemieckiego na wysokości Góry Kalwarii. Na pozycji wyjściowej pod Świdrem z uwagi na zły stan techniczny czołgów pozostały 2 czołgi, z trzech pozostałych, dwa wzięły udział w natarciu pomiędzy wałem wiślanym, a rzeką i pomogły własnym oddziałom w wyparciu ze wsi Ostrowiec ubezpieczenia z 37 batalionu pionierów niemieckiej 1 Dywizji Pancernej. Jeden uszkodzony w walce czołg został odholowany. Do 91 skczr 10 września dołączono resztki 32 skczr. Pododdział ten, liczący 90 ludzi i 9 wozów bojowych, otrzymał rozkaz odjazdu do stolicy. Uzupełniono nim kompanię czołgów rozpoznawczych Dowództwa Obrony Warszawy. Ppor. Okuszko objął w niej dowództwo 1 plutonu, a por. Waśkowski plutonu techniczno-gospodarczego^[7]. Czołgi kompanii rozpoznawczej użyto 26 września podczas powstrzymania niemieckiego natarcia w rejonie torów kolejowych dworca Warszawa-Zachodnia. Ostrzelane ogniem artylerii niemieckiej czołgi wycofały się uszkodzone. 29 września czołgi pochodzące z 91 skczr pozostawiono na Wybrzeżu Kościuszkowskim zgodnie z warunkami kapitulacji^[8].

Obsada 1 września 1939^[9]:

• dowódca kompanii – kpt. Stanisław Kraiński (do 8 IX 1939, 1940 Katyń)
• dowódca 1 plutonu – por. Jan Szuder (od 9 IX 1939 dowódca kompanii)
• dowódca 2 plutonu
  • ppor. rez. Bogdan Martini (do 8 IX 1939^[b])
  • ppor. rez. Roman Radwan-Okuszko (od 9 IX 1939^[10])
• dowódca plutonu techniczno-gospodarczego – por. Bronisław Waśkowski
• szef kompanii – st. sierż. Bronisław Benc^[10]
• sierż. Michał Lesiuk († 3 IX 1939 Rossoszyca)^[10]

 Osobny artykuł: Samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych.

• Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 - organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
• Adam Jońca: Wrzesień 1939 : pojazdy Wojska Polskiego : barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
• Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
• Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza "Ajaks"; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
• Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 - 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
• Rajmund Szubański: 4 Batalion Pancerny. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 73. Pruszków: Oficyna Wydawnicza "Ajaks", 1996. ISBN 83-87103-04-7.
• Andrzej Wesołowski (red.): Boje nad Wartą. 10 Kaniowska Dywizja Piechoty i Kresowa Brygada Kawalerii w kampanii wrześniowej. Opracowania i dokumenty. tom 1. Warszawa-Sochaczew-Zduńska Wola: Wydawnictwo Tetragon, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, Muzeum Historii Miasta Zduńska Wola, 2021. ISBN 978-83-66687-07-3.
• Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.