Węgierska Republika Rad

W dzisiejszym świecie Węgierska Republika Rad stał się tematem szerokiego zainteresowania i debaty. Od momentu powstania Węgierska Republika Rad przyciąga uwagę zarówno ekspertów, jak i fanów, generując różnorodne opinie i stanowiska. Jego wpływ był odczuwalny w wielu aspektach społeczeństwa, od sfery politycznej po kulturę, a jego znaczenie stale ewoluuje. W tym artykule zbadamy różne aspekty Węgierska Republika Rad, jego historię, wpływ i prognozy na przyszłość, aby dokładnie zrozumieć to zjawisko i jego wpływ dzisiaj.

Węgierska Republika Rad
Magyarországi Tanácsköztársaság
Godło Flaga
Godło Flaga
Dewiza: Világ proletárjai, egyesüljetek!
(Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!)
Hymn: Internacionálé
(Międzynarodówka)
Ustrój polityczny

republika socjalistyczna

Stolica

Budapeszt

Data powstania

21 marca 1919

Data likwidacji

1 sierpnia 1919

Premier

Sándor Garbai

Waluta

korona węgierska

Język urzędowy

węgierski

Mapa opisywanego kraju

     Tereny pod kontrolą WRR

     Tereny opanowane przez rewolucyjne wojska węgierskie

     Okupacja rumuńska

     Okupacja francusko-serbska

Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata, u góry znajduje się punkt z opisem „Węgierska Republika Rad”
47°29′N 19°02′E/47,483300 19,033300
Multimedia w Wikimedia Commons
Okupacja przez Ententę terytorium Węgier po rozejmie w Belgradzie 13.XI.1918. Linia ciągła – linia okupacji serbsko-francuskiej i rumuńskiej ustalona w Belgradzie. Linia kropkowana – linia ultimatum Ententy z noty Vixa 20 marca 1919.
Sándor Garbai i Béla Kun proklamują powstanie Węgierskiej Republiki Rad. 21 marca 1919
Węgierski plakat propagandowy zatytułowany Nie lękajcie się!, przedstawiający węgierską inwazję na Czechosłowację
Béla Kun na wiecu w Csepel 1919
Rząd Węgierskiej Republiki Rad

Węgierska Republika Rad (węg. Magyarországi Tanácsköztársaság) – państwo komunistyczne istniejące na Węgrzech od 21 marca 1919 do 1 sierpnia 1919 (133 dni).

Geneza

Wobec klęski Państw Centralnych w wojnie i rozkładu Austro-Węgier w październiku-listopadzie 1918 sekcja węgierska Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) wysłała na Węgry dwudziestu swych członków, na czele z Belą Kunem.

24 października trzy partie węgierskie: lewicowo-liberalna Partia Niepodległości-48 (pod kierownictwem hr. Mihálya Károlyiego), Obywatelska Partia Radykalna (Oszkár Jászi(inne języki)) i Socjaldemokratyczna Partia Węgier (Zsigmond Kunfi) powołały w Budapeszcie Węgierską Radę Narodową z liberałem i pacyfistą Mihályem Károlyim jako przewodniczącym i kandydatem na premiera. Cesarz w celu uspokojenia sytuacji powołał gen. ks. Józefa Augusta Habsburga na głównodowodzącego węgierskiej armii i swojego regenta na Węgrzech. Ks. Józef zamierzał powołać na stanowisko premiera Jánosa Hadika(inne języki). Aby go od tego odwieść, 28 października stronnicy Károlyiego w liczbie ok. 1000 osób pomaszerowali w stronę Zamku budańskiego, gdzie rezydował regent. Drogę zastąpiła im na Moście Łańcuchowym policja konna, która szarżowała w tłumie i płazowała protestujących szablami, a ostatecznie żandarmi stojący na końcu mostu oddali salwę. Zginęło 5 osób, ponad 50 zostało rannych[1].

Wydarzenia te zyskały miano „bitwy na Moście Łańcuchowym” (Lánchídi csata) – choć sensu stricto bitwą nie były, ale były one brzemienne w skutki. Następnego dnia do Węgierskiej Rady Narodowej przyłączyła się policja, a 30 października powstała Rada Wojskowa, której oddziały zajęły ważniejsze punkty stolicy oraz uwolnili więźniów politycznych z więzienia w Józsefváros. Zaczęła się rewolucja, która przyjęła nazwę „rewolucji astrów” (Őszirózsás forradalom) – od astrów wpinanych w czapki żołnierzy.

31 października regent Józef wycofał kandydaturę J. Hadika i mianował premierem Károlyiego, który stworzył tzw. rząd ludowy z trzech partii wchodzących w skład Rady Narodowej. Tego samego dnia żołnierze zabili byłego premiera Istvána Tiszę, obwinianego za wybuch wojny największego przeciwnika politycznego nowo mianowanego premiera, we własnym domu w Budapeszcie. Károlyi zarządził śledztwo, potem kontynuowane przez Horthyego – ale nie przyniosło ono rezultatów. Rewolucja astrów zakończyła się – w zasadzie bezkrwawo: jej jedynymi ofiarami śmiertelnymi były owe pięć osób zabitych podczas „bitwy na Moście Łańcuchowym” oraz były premier Tisza[1].

13 listopada 1918 Karol, formalnie nie abdykując z tronu Węgier, zwolnił swych węgierskich poddanych z przysięgi. 16 listopada 1918 zdominowana przez Socjaldemokratyczną Partia Węgier Węgierska Rada Narodowa proklamowała powstanie Węgierskiej Republiki Ludowej, ogłaszając Károlyiego jej prezydentem, funkcję łączył z urzędem premiera.

Stojący na czele rządu Mihály Károlyi okazał się osobą niepopularną w społeczeństwie. W celu uspokojenia rewolucyjnych nastrojów ogłosił reformę rolną, co nie zadowoliło jednak żądań robotników. 24 listopada 1918 w Budapeszcie została utworzona Komunistyczna Partia Węgier, na której czele stanął Béla Kun. Tegoż dnia zaczął się ukazywać organ KPW Vörös Ujsag, w którym Kun ostro krytykował rząd Károlyiego. Na przełomie 1918/1919 przybyło, wśród masowo powracających do kraju z Rosji jeńców wojennych, ok. 250-300 agitatorów i emisariuszy komunistycznych, bolszewicy wsparli ponadto finansowo Komunistyczną Partię Węgier.

Rząd choć ogłosił rozwiązanie starego parlamentu i wprowadził powszechne prawo wyborcze, nie przeprowadził nowych wyborów. Nowe władze nie były w stanie rozwiązać problemów takich jak rosnące bezrobocie, wysoka inflacja i klęska głodu na wsi, nie były też w stanie zrealizować obiecywanej reformy rolnej[2].

Komuniści aktywnie prowadząc propagandę zyskali poparcie większej części jednostek wojska i robotników, tworząc przy tym własne oddziały paramilitarne znane jako Czerwona Gwardia[3].

Wraz z dalszym pogarszaniem się sytuacji państwo ogarnęła fala strajków współorganizowanych przez rodzący się ruch komunistyczny[4]. Strajki doprowadziły do zupełnego paraliżu rządu Károlia. Károlyi podał się do dymisji po czym zastąpiony został przez Dénesa Berinkeia. Komuniści nie uznali nowego rządu i rozpoczęli proces tworzenia rad robotniczych. Znacznie wzrosła liczba członków KPW która osiągnęła 30-50 tysięcy. 20 lutego 1919 roku komuniści zorganizowali w stolicy gigantyczną manifestację. Manifestacja, której kulminacyjnym momentem było zdemolowanie przez tłum redakcji dziennika Nepszava, organu socjaldemokracji, zakończyła się starciami między demonstrantami a siłami bezpieczeństwa, broniąc budynku gazety zginęło kilku policjantów, w wyniku interwencji policji zginęło osiem osób a około 100 zostało rannych. Rząd obawiając się siłowego przejęcia władzy przez komunistów w nocy dokonał aresztowań liderów komunistycznych. Do aresztu trafił m.in. założyciel partii Béla Kun. Bela Kun i inni więźniowie zostali pobici w areszcie przez policjantów w zemście za śmierć kolegów pod redakcją Nepszava. Informacje o pobiciu aresztowanych wyszły na światło dzienne, co wywołało sympatię opinii publicznej dla poszkodowanych. 1 marca 1919 na polecenie Károlyiego złagodzono wprowadzone po 20 lutego restrykcje wobec partii komunistycznej i zezwolono na odwiedziny zatrzymanych. W konsekwencji kierowali oni z więzienia organizacją partyjną i prowadzili rozmowy polityczne z politykami współrządzącej Węgierską Republiką Ludową partii socjaldemokratycznej[5].

Historia

Proklamacja WRR

Béla Kun i Tibor Szamuely. Budapeszt, 1 maja 1919.
Plakaty pierwszomajowe w Budapeszcie. 1 maja 1919.
Chłopcy Lenina

20 marca 1919 roku przedstawiciel Ententy w Budapeszcie płk. Fernand Vix przedstawił Węgrom notę, zawierającą żądanie dalszego wycofania się wojsk węgierskich w głąb terytorium Węgier – całkowitego z zachodniego Siedmiogrodu i z Rusi Zakarpackiej. Nota stanowiła ultimatum, które miało być przyjęte w ciągu 24 godzin. 21 marca gabinet Dénesa Berinkeya upadł, a prezydent Mihály Károlyi powierzył misję tworzenia nowego rządu dotychczas współrządzącej Socjaldemokratycznej Partii Węgier. Tymczasem socjaldemokraci, prowadzący tajne rozmowy z uwięzionymi komunistami, tego samego dnia (21 marca) uwolnili przywódców komunistów uwięzionych po próbie puczu 22 lutego (Béla Kun) i zaproponowali im udział w koalicji rządowej. Również tego samego 21 marca 1919 komuniści i radykalni socjaldemokraci, który kontrolowali partię socjaldemokratyczną, połączyli się w jedną partię, pod nazwą Socjalistyczna Partia Węgier (węg. Magyarországi Szocialista Párt), ogłosili usunięcie z urzędu prezydenta Károlyiego i powstanie Węgierskiej Republiki Rad. Károlyi został umieszczony w areszcie domowym[6]. Władzę objęła Rewolucyjna Rada Rządząca, złożona z komisarzy ludowych pod przewodnictwem Sándora Garbai (premiera), dotychczas działacza partii socjaldemokratycznej. Komuniści deklarowali zapewnienie pomocy przez Rosję Sowiecką w przywróceniu historycznych granic Węgier. Béla Kun, bezpośrednio po uwolnieniu, objął w rządzie teki komisarza spraw zagranicznych i komisarza spraw wojskowych, stając się de facto najważniejszą osobą w państwie.

Umiarkowani socjaldemokraci byli od 23 marca usuwani przez komunistów z rządu i administracji państwowej. W Rewolucyjnej Radzie Rządzącej żywe były nie tylko postulaty marksizmu, lecz również nacjonalizmu, stąd też WRR dążąc do utrzymania granic tzw. Wielkich Węgier popadła w konflikt z Ententą i sąsiadami. Współpraca komunistów z socjaldemokratami i rezygnacja z części komunistycznych postulatów spowodowała jedynie częściowe wsparcie (niewielką pomoc finansową) ze strony Włodzimierza Lenina i Rosji Radzieckiej, pomoc została dość szybko zawieszona.

Wojsko

Jedną z pierwszych decyzji nowego rządu było utworzenie Armii Czerwonej[7]. Armia wykorzystana została do walki ze stacjonującymi na Węgrzech oddziałami rumuńskimi i do uderzenia na Czechosłowację w wyniku którego z inicjatywy WRR utworzona została Słowacka Republika Rad[8].

Reformy

Rząd komunistów i socjaldemokratów dokonał nacjonalizacji najważniejszych gałęzi przemysłu, stworzył podwaliny powszechnego systemu edukacji (nowy program szkolnictwa odszedł od nauczania religii, wprowadzał edukację seksualną i zawierał elementy indoktrynacji politycznej)[9], wprowadził ośmiogodzinny dzień pracy, podniósł płace[10] oraz wprowadził regulację cen produktów[11]. Radykalne reformy w zakresie przemysłu nie udały się doprowadzając do spadku produkcji przemysłowej[12].

Kolejną z reform była reforma rolna. Reforma ta nie przebiegła tak, jak chcieli tego chłopi – rząd odmówił dystrybucji ziemi pośród nich[13]. Kryzys związany z reformą doprowadził do zamieszek antyrządowych[14]. Kun zareagował na nie użyciem siły, wysyłając przeciwko kontrrewolucjonistom oddziały paramilitarne znane jako Chłopcy Lenina. Tak zwany Czerwony terror na Węgrzech miał jednak relatywnie małą skalę i nie był zjawiskiem podobnym do tego prowadzonego w Rosji[15].

Kres WRR

Kres rządom komunistycznym na Węgrzech położyła interwencja wojsk rumuńskich. Przyczyną interwencji był sprzeciw Węgrów wobec planowanego przez Ententę okrojenia terytorialnego kraju. Rząd Węgierskiej Republiki Rad w wojnie nie otrzymał wsparcia Rosji Sowieckiej. W wojnie rząd WRR zyskał poparcie większości stronnictw politycznych w tym konserwatystów. 30 lipca 1919 armia rumuńska przerwała front węgierski, przekraczając Cisę i kierując się na Budapeszt. 1 sierpnia 1919 roku w obliczu kryzysu Kun podał się do dymisji i zbiegł samolotem do Wiednia, pozostali członkowie rządu również udali się na terytorium Austrii. Premierem rządu socjaldemokratyczno-związkowego został Gyula Peidl. Peidl formalnie przywrócił 2 sierpnia 1919 Węgierską Republikę Ludową, proklamował rozwiązanie trybunałów rewolucyjnych i Gwardii Czerwonej, wypuścił więźniów politycznych i zadeklarował zwrot właścicielom ziemskich uprzednio znacjonalizowanych majątków.

6 sierpnia 1919 po zajęciu Budapesztu przez wojska rumuńskie István Friedrich dokonał bezkrwawego zamachu stanu z poparciem Rumunów, części wojska i policji, przy milczącej akceptacji Ententy, odsuwając rząd Gyuli Peidla, który ustąpił. Następnego dnia arcyksiążę Józef August ogłosił się regentem Węgier[16] i mianował Friedricha na stanowisko premiera Węgier. 8 sierpnia 1919 Węgierska Republika Ludowa formalnie przestała istnieć. Po jej upadku władzę przejęły kręgi prawicowe, które zaakceptowały terytorialne żądania Ententy, sfinalizowane 4 czerwca 1920 w traktacie z Trianon. Wraz z przejęciem władzy przez prawicę doszło do aktów przemocy zwanych białym terrorem, skierowanym głównie przeciwko lewicy i mniejszościom narodowym[12][17].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Magyar Katolikus Lexikon, hasło Öszirózsás forradalom, data dostępu 2011-10-25.
  2. ↑ Szilassy, 1969, s. 97.
  3. ↑ Zsuppán, 1965, s. 317.
  4. ↑ Zsuppán, 1965, s. 326.
  5. ↑ Stéphane Courtois, Jean-Louis Panné, Komintern w akcji w: Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, ISBN 83-7180-326-5 Warszawa 1999 s. 258.
  6. ↑ W lipcu 1919 zbiegł z aresztu i z kraju.
  7. ↑ Volgyes, 1970, s. 93.
  8. ↑ Toma (1958), s. 207.
  9. ↑ Volgyes, 1971, s. 67.
  10. ↑ Volgyes, 1971, s. 75.
  11. ↑ Volgyes, 1971, s. 80.
  12. ↑ a b Szilassy, 1969, s. 100.
  13. ↑ Volgyes, 1971, s. 168.
  14. ↑ Volgyes, 1970, s. 70.
  15. ↑ Dokładna liczba egzekucji nie została ustalona. Arthur Koestler utrzymuje, że było ich blisko 500. Jednocześnie sam twierdzi: „Nie wątpię, iż komunizm na Węgrzech nieuchronnie przerodziłby się z czasem w system totalitarny i policyjny, zgodnie z wzorem rosyjskim. Ale to przekonanie, nabyte dużo później nie może przecież pomniejszać pełnego nadziei zapału z pierwszych dni rewolucji...”. Historycy przypisują „Chłopcom Lenina” wykonanie od 80 do 129 zarejestrowanych wyroków, najprawdopodobniej trzeba jednak przyjąć, że ofiar było kilkaset. Stéphane Courtois, Jean-Louis Panné, Komintern w akcji w: Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, ISBN 83-7180-326-5 Warszawa 1999 s. 259.
  16. ↑ Funkcję pełnił do 23 sierpnia 1919, gdy ustąpił pod naciskiem Ententy.
  17. ↑ Balogh (1975), s. 298.

Bibliografia, literatura, linki

  • Stéphane Courtois, Jean-Louis Panné, Komintern w akcji w: Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, ISBN 83-7180-326-5.
  • Anna Cienciała, Hungary: Defeat and Revolution, 1918-1921.
  • Balogh, Eva S. (1975). «Romanian and Allied Involvement in the Hungarian Coup d’Etat of 1919». East European Quarterly 9 (3): 297–314. ISSN 0012-8449.
  • Bodo, Bela (2010). «Hungarian Aristocracy and the White Terror». Journal of Contemporary History (en inglés) 45 (4): 703–724. ISSN 0022-0094.
  • Juhász, Gyula (1979). Hungarian foreign policy, 1919-1945. Akadémiai Kiadó. s. 356. ISBN 978-963-05-1882-6.
  • Janos, Andrew C. (1981). The Politics of Backwardness in Hungary: Dependence and Development on the European Periphery, 1825-1945. Princeton University Press. s. 370. ISBN 978-0-691-10123-1.
  • Janos, Andrew C.; Slottman, William B. (1971). Revolution in Perspective: Essays on the Hungarian Soviet Republic of 1919. University of California Press. s. 185. ISBN 978-0-520-01920-1.
  • VV. AA. (1988). Király, Béla K.; Pastor, Peter, eds. War and society in East Central Europe Vol. 20 Revolutions and interventions in Hungary and its neighbor states, 1918 – 1919. Columbia University Press. s. 530. ISBN 978-0-88033-137-1.
  • Mocsy, Istvan I. (1983). The Uprooted: Hungarian Refugees and Their Impact on Hungary’s Domestic Politics, 1918-1921. East European Monographs. s. 252. ISBN 978-0-88033-039-8.
  • Pastor, Peter (1976). Hungary Between Wilson and Lenin. East European Monograph. s. 191. ISBN 978-0-914710-13-4.
  • Szilassy, Sándor (1971). Revolutionary Hungary 1918-1921. Danubian Press. s. 141. ISBN 978-0-87934-005-6.
  • Volgyes, Ivan (1970). «The Hungarian Dictatorship of 1919: Russian example versus Hungarian Reality». East European Quarterly (en inglés) 4 (1): 58–71. ISSN 0012-8449.
  • VV. AA. (1971). Völgyes, Iván, ed. Hungary in revolution, 1918–1919. Nine essays. University of Nebraska Press. s. 219. ISBN 978-0-8032-0788-2.
  • Zsuppán, Ferenc Tibor (1965). «The Early Activities of the Hungarian Communist Party, 1918-19». The Slavonic and East European Review 43 (101): 314–334. ISSN 0037-6795.
Historia Węgier
Państwo węgierskie
Pozostałe