Język judeowłoski

Język judeowłoski, język żydowsko-włoski, język italkian (giudeo-italiano, לעז) – grupa dialektów romańskich używanych przez Żydów zamieszkujących Włochy i wyspę Korfu. Obecnie prawie całkowicie wymarł.

Pierwsze wzmianki o tym języku pojawiły się w X wieku. Rozwinął się on na podstawie lokalnych dialektów języka włoskiego z dodaniem zapożyczeń z języka hebrajskiego i innych europejskich języków żydowskich. Żydzi nazywali ten język La’az (לעז) czyli „język obcy” (niehebrajski); był on zapisywany alfabetem hebrajskim. W XVI wieku zaczęto ten język nazywać włoskim (italiano: u-fitrono bi-leshon iṭalyano ופתרונו בלשון איטליאנו); powstawały w nim m.in. dzieła religijne, np. Haggadah.

Następnie, gdy Żydów zmuszono do zamieszkania w gettach, ich dialekty zaczęto nazywać ghettaiolo (język getta) i giudeesco (żydowski). W 1942 Solomon Birnbaum stworzył nową nazwę dla języka judeowłoskiego: italkian, od hebrajskiego słowa אטלקי.

Od XIX wieku zaczął być wypierany przez język włoski i coraz częściej zapisywany alfabetem łacińskim; obecnie około 4000 osób zna w jakimś stopniu dialekty judeowłoskie, a tylko 200 osób mówi nimi biegle. Tradycyjnie w tych dialektach śpiewane są pieśni paschalne włoskich Żydów.

Wyjątkową cechą dialektów judeowłoskich jest tworzenie słów z rdzenia hebrajskiego z dodatkiem włoskich przyrostków, np. axlare (jeść); gannaviare (kraść); dabberare (mówić); lekhtire (iść). W podobny sposób tworzono rzeczowniki abstrakcyjne, np. tovezza (dobroć).

Oprócz zapożyczeń hebrajskich występują zapożyczenia z języka ladino i jidysz.

• judeoferraryjski (giudeo-ferrarese) (Ferrara)
• judeoflorentyński (giudeo-fiorentino, iodiesco) (Florencja)
• judeomantuański (giudeo-mantovano) (Mantua)
• judeomodeński (giudeo-modenese) (Modena)
• judeopiemoncki (giudeo-piemontese) (Piemont)
• judeoreggiański (giudeo-reggiano) (Reggio Emilia w prowincji Emilia-Romagna)
• judeorzymski (giudeo-romanesco) (Rzym)
• judeowenecki (giudeo-veneziano) (Wenecja)

Bagitto (giudeo-livornese) (Livorno) jest dialektem mieszanym z elementami języka ladino i języka judeoportugalskiego.

Na wyspie Korfu były używane co najmniej dwa dialekty judeowłoskie: jeden na podstawie języka sycylijskiego, drugi na podstawie dialektu weneckiego^[1].

• Birnbaum, Solomon. Jewish Languages: Essays in Honour of the Very Rev. Dr. J.H. Hertz, Chief Rabbi of the United Hebrew Congregations of the British Empire, on the Occasion of His Seventieth Birthday, September 25, 1942 (5703). Ed. I. Epstein, E. Levine, C. Roth. London, E. Goldston, . 51-67 (63, 67).
• Cassuto, Umberto. Parlata ebraica. Vessillo Israelitico 57 (1909): 254-260.
• Ferretti Cuomo, Luisa. Italchiano versus giudeo-italiano versus 0 (zero), una questione metodologica. Italia: studi e ricerche sulla storia, la cultura e la letteratura degli Ebrei d’Italia 3.1-2 (1982): 7-32.
• Fortis, Umberto. La parlata degli ebrei di Venezia e le parlate giudeo-italiane. La Giuntina, 2006. ISBN 88-8057-243-1.
• Fortis, Umberto and Zolli, Paolo, La parlata giudeo-veneziana: Assisi/Rome 1979 ISBN 88-85027-07-5
• Gold, David L. The Glottonym Italkian. Italia: studi e ricerche sulla storia, la cultura e la letteratura degli Ebrei d’Italia 2.1-2 (1980): 98-102.
• Mayer Modena, Maria Luisa, “Le parlate giudeo-italiane”, in “Storia d’Italia. Gli ebrei in Italia”, a cura di Corrado Vivanti, vol. II, Dall'emancipazione a oggi, Einaudi, Torino 1997, pp. 939-963.
• Merzagora, Giovanna Massariello, Giudeo-Italiano Profilo dei dialetti italiani 23: Pisa 1977
• Pomi, David de, 1525-ca. 1593. Tsemaḥ David. Dittionario novo hebraico, molto copioso, dechiarato in tre lingue. Venetijs: Apud Ioannem de Gara, 1587.

• http://www.orbilat.com/Languages/Italkian/Italkian.html (ang.)
• http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=588&letter=J (ang.)
• Ethnologue (ang.)
• La Ienti de Sion in Italia (ang.)