Rolnictwo w Polsce

W dzisiejszym świecie Rolnictwo w Polsce to temat/postać/wydarzenie, które przykuło uwagę milionów ludzi na całym świecie. Niezależnie od tego, czy ze względu na swój wpływ na społeczeństwo, znaczenie w historii czy wpływ na sferę kulturową, Rolnictwo w Polsce stał się centralnym punktem dyskusji, analiz i refleksji. W tym artykule zbadamy różne aspekty Rolnictwo w Polsce i jego wpływ na różne aspekty współczesnego życia. Od jego początków po obecny wpływ, zagłębimy się w Rolnictwo w Polsce i odkryjemy jego znaczenie w dzisiejszym kontekście.

Sprzątanie Wikipedii
Ten artykuł należy dopracować:
wystąpienie feudalizmu w Polsce jest w świetle nowszych badań dyskusyjne.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Rolnictwo w Polsce – jeden z działów gospodarki Polski, którego udział w PKB kraju wyniósł 3,4% w roku 2011[1]. Produkty pochodzenia rolniczego stanowiły 9,1%[2] wszystkich produktów wyeksportowanych przez Polskę.

Historia

Początki rolnictwa

Po przejściu od zbieractwa do pierwszych form rolnictwa w uprawie rolnej współistniały dwie techniki – kopieniactwo i technika wypaleniskowa. Następnym etapem było przejście do epoki żelaza, która cechowała się rosnącym znaczeniem rolnictwa ornego. Podstawowym narzędziem stało się radło. Gospodarkę żarową zaczęto zastępować systemem przemienno-odłogowym.

W artykule opublikowanym w Nature w 2013 roku[3] zaprezentowano wyniki badań wskazujące, że na terenach Europy, m.in. Polski, już w okresie neolitu (ok. 7000 lat temu) produkowano sery.

Okres gospodarki feudalnej (V–XIV w.)

Na ukształtowanie się gospodarki feudalnej miały wpływ: rozpad wspólnoty rodowej, wzrost zróżnicowania majątkowego oraz pojawienie się nowych klas społecznych i instytucji. Przechodzenie do stałego rolnictwa ornego sprzyjało usamodzielnianiu się małych rodzin, rozszerzaniu zasięgu prywatnej własności i umacnianiu organizacji wspólnot terytorialnych. W okresie V-VIII w. n.e. ukształtowała się wspólnota rolna „opole” (grunty orne użytkowano indywidualnie, a inne użytki były wykorzystywane przez ludność całej wspólnoty).

Stopniowo odchodzono od systemu przemienno-odłogowego, do trójpolówki nieregularnej. W wyniku długotrwałego procesu wykształcił się podział społeczności na feudałów i podległą im grupę ludności o różnym stopniu zamożności i uzależnienia.

Pojawiły się nadwyżki żywności, co umożliwiło przechodzenie coraz większej grupy ludności do zajęć pozarolniczych. Nastąpiła koncentracja ludności w obszarach rzemieślniczo-handlowych, stanowiących zaczątek miast.

W X wieku następuje dalsza specjalizacja produkcji rolniczej. Pojawia się uzależnienie ludności wiejskiej od wielmoży w postaci obowiązkowych rent feudalnych.

Okres XII–XIV w. to dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego (płd. Polski).

Rolnictwo w I Rzeczypospolitej

Od początku XV w. wzrasta w rolnictwie znaczenie folwarków. Obniżenie realnej wartości czynszów groziło obniżeniem stopy życiowej właścicieli folwarków. Rozwiązaniem okazują się być intensyfikacja produkcji, oraz wzrost eksportu zboża do Niderlandów i Anglii.

Główną formą pozyskiwania siły roboczej do pracy w folwarkach jest pańszczyzna jako jedna z form renty feudalnej.

Pod koniec XVI w., w gospodarce folwarcznej znajdowało się ok. 30% gruntów uprawnych. Najmniejsze folwarki posiadają jeden łan (ok. 16 ha), największe kilkadziesiąt łanów[4].

Powierzchnia ziem uprawnych wynosi prawdopodobnie 11 mln ha, na których gospodaruje 600 tys. rodzin rolniczych. W strukturze upraw przeważały żyto i owies z niewielkim udziałem pszenicy i jęczmienia. Upowszechnia się uprawa warzyw (kapusty, sałaty, kopru, selera, pora i kalafiora). W chowie zwierząt przeważa bydło.

 Zobacz też kategorię: Rolnictwo I Rzeczypospolitej.

Okres zaborów (1772–1918)

Różne systemy gospodarcze w poszczególnych zaborach spowodowały pogłębienie się różnic regionalnych w zakresie poziomu rozwoju rolnictwa. Różnice te są obserwowalne do dziś.

W zaborze austriackim stosunki agrarne podlegały silnej interwencji państwa dążącego do powiększenia renty odprowadzanej do skarbu państwa. Zmiany zaprowadzone w XVIII w. miały charakter postępowy i łagodziły poddaństwo chłopów. Jednak po śmierci cesarza Józefa II korzystny trend uległ odwróceniu.

W zaborze pruskim naczelną zasadą władz było wyciąganie z ziem jak największych korzyści dla państwa. Nastąpiło tu najwcześniej uwłaszczenie chłopów. Zlikwidowano rentę feudalną i nadano chłopom ziemię na mocy edyktu z 1807 r.

Na ziemiach zaboru rosyjskiego zniesiono niewolę chłopów, ale nie towarzyszyło temu uwłaszczenie. Ziemia w całości była własnością panów, a wprowadzane później akty sprzyjały rugowaniu chłopów z ziemi.

W Królestwie Polskim w 1816 r. założono w Marymoncie Instytut Agronomiczny, pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie wyższą szkołę rolniczą; organizatorem i pierwszym dyrektorem instytutu był Jerzy Beniamin Flatt. W 1861 r. Instytut Agronomiczny został zamknięty, a następnie przeniesiony do Puław, gdzie w 1862 r. utworzono Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, w miejsce którego z kolei w 1869 r. utworzono Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa.

Dwudziestolecie międzywojenne

Żniwa pod Libiążem (1938)
Mapa rozmieszczenia ludowych szkół rolniczych (1925-1931; ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu)

W dwudziestoleciu międzywojennym (1918–1939) nasiliło się zróżnicowanie terytorialne rolnictwa. Występowało przeludnienie wsi (75% mieszkańców zamieszkiwało obszary wiejskie).

W strukturze użytkowania ziemi dominują grunty orne. W 1921 r. zajmują powierzchnię 18,3 mln ha (74,2% powierzchni użytków rolnych). Największą grupę gospodarstw stanowią małe, o powierzchni poniżej 5 ha.

Wśród zwierząt gospodarskich najważniejszą rolę odgrywa bydło. Zwiększa się pogłowie krów kosztem wołów. Rośnie także znaczenie trzody chlewnej. W 1937 r. pogłowie osiąga ponad 5,2 mln szt. Pogłowie koni szacuje się na ok. 4 mln szt. (wysoka liczba koni wskazuje na rozdrobnienie gospodarstw).

Produkcja roślinna to przede wszystkim zboża: pszenica i jęczmień. Rośnie udział ziemniaków. Wzrost znaczenia buraków cukrowych, tytoniu i chmielu.

W 1918 r. powstała Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

15 lipca 1920 Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej (Dz.U. nr 70, poz. 462)[5]. Publiczna własność ziemska, a także własność prywatna w ustalonej kolejności miały przejść do włościan małorolnych i bezrolnych, ale także do zasłużonych żołnierzy i inwalidów wojennych[6]. Kolejną ustawę w tej sprawie uchwalono w 1925 r.[7]

 Zobacz więcej w artykule Wielki kryzys w Polsce, w sekcji Kryzys w rolnictwie.

Okres gospodarki socjalistycznej (1944–1989)

 Osobny artykuł: Rolnictwo w Polsce Ludowej.

Podczas II wojny światowej zaprzestano uprawy na ok. 7,5 mln ha użytków rolnych.

Po wojnie zaczęto wprowadzać reformę rolną, burzącą dotychczasową strukturę własności gruntów rolnych (Manifest PKWN). W 1944 r. utworzono Państwowy Fundusz Ziemi (PFZ). Grunty gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha miały zostać podzielone pomiędzy robotników rolnych, chłopów małorolnych i średniorolnych. Ogółem w okresie 1945-1949 w ręce chłopów przeszło ponad 6,1 mln ha gruntów, z czego na utworzenie ok. 814 tys. gospodarstw przeznaczono 5,6 mln ha, reszta została przeznaczona na zasilenie gospodarstw karłowatych.

W dwa lata od zakończenia wojny zaczęła się zmieniać polityka rolna państwa, w której coraz większą rolę zaczęła odgrywać kolektywizacja rolnictwa. Intensywna kolektywizacja trwała do 1956 r., wskutek czego powstało ponad 10 tys. gosp. spółdzielczych. Towarzyszyła temu centralizacja sterowania zaopatrzeniem rolnictwa i zbytem produktów rolniczych.

Kombajn „Bizon” Z058 (2009)

W 1947 r. założono Państwowy Instytut Wydawnictw Rolniczych[8] (od 1950 Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne), pierwsze w historii polskiego rolnictwa wydawnictwo naukowe wydające publikacje naukowe i popularnonaukowe z zakresu uprawy roślin i organizacji rolnictwa.

W latach 1950–1954 utworzono sieć sześciu wyższych szkół rolniczych: w Olsztynie (1950), w Poznaniu (1951), we Wrocławiu (1951), w Krakowie (1953), w Szczecinie (1954), w Lublinie (1955). W latach 1969–1972 wyższe szkoły rolnicze przekształcono w akademie rolnicze. W 1950 r. w Warszawie utworzono Instytut Ekonomiki Rolnej[9], w 1980 r. powstał Instytut Ekonomiki i Organizacji Przemysłu Spożywczego; w 1982 oba instytuty połączono tworząc Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej[10]. W 1985 r. w Poznaniu założono Polskie Towarzystwo Agronomiczne (PTA).

W 1945 r. Fabryka Maszyn Żniwnych w Płocku rozpoczęła produkcję maszyn rolniczych, m.in. kombajnów „Vistula” (1962) i „Bizon” (1971).

 Zobacz też: Reforma rolna w Polsce (1944).

Od 1989 r.

Po roku 1989 nastąpiła likwidacja gospodarstw państwowych. Ostatnie z nich zostały zlikwidowane w 1994 roku.

W latach 90. następowało pogorszenie się sytuacji ekonomicznej w gospodarstwach rolnych[11]. W zakresie użytkowania ziemi wzrósł udział zbóż w strukturze zasiewów oraz wzrosła powierzchnia gruntów odłogowanych i ugorowanych. Nastąpiła także dywersyfikacja gospodarstw w zakresie poziomu rozwoju, wielkości i kierunków produkcji.

1 stycznia 1992 roku została powołana Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (po zmianie nazwy w 2003 roku – Agencja Nieruchomości Rolnych), której zadaniem było przejęcie państwowych gruntów rolnych i gospodarowanie zasobami na zasadach określonych w ustawie z dnia 19 października 1991 roku (Dz.U. z 1991 r. Nr 107, poz. 464). Przekazany majątek stanowił wydzieloną część mienia Skarbu Państwa, która tworzy Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa. Ogółem przejętych zostało 4739 tys. ha gruntów[12].

Od 2004 r. polscy rolnicy są beneficjentami wspólnej polityki rolnej (m.in. w latach 2004–2016 otrzymali 24,7 mld euro dopłat bezpośrednich)[13]. Jej instrumenty przyśpieszyły procesy przekształcania i restrukturyzacji w tym sektorze[14].

Według danych GUS w 2015 roku powierzchnia upraw wynosiła 10,8 mln hektarów, z czego 69,9% (7,5 mln ha) zajmował areał zbóż. Prawie połowa tej powierzchni (31,9% wszystkich upraw) zajmowała pszenica, a trochę mniej (20,2%) zajmowało pszenżyto. Kolejną po zbożach grupą były uprawy roślin pastewnych, w tym kukurydzy przeznaczonej na zielonkę i mieszanek zbożowo-strączkowych (13,2% – 1 419,9 tys. ha), roślin przemysłowych, takich jak buraki cukrowe, rzepak i rzepik, len, konopie, tytoń (10,6% – 1 143,7 tys. ha), ziemniaków (2,7% – 292,5 tys. ha) i roślin strączkowych (0,8% – 91,0 tys. ha). Reszta upraw ma powierzchnię taką samą jaką zajmuje uprawa ziemniaków[15].

Charakterystyka warunków produkcji rolniczej

Gleby

 Osobny artykuł: Klasyfikacja gruntów ornych w Polsce.

Jakość gleb w Polsce nie należy do najwyższych. Dominują powierzchnie średnio urodzajne i słabe. Najbardziej urodzajne gleby – czarnoziemy, czarne ziemie i mady stanowią niewielki odsetek użytków rolnych w Małopolsce, na Lubelszczyźnie, Opolszczyźnie, Dolnym Śląsku, Nizinie Szczecińskiej i Żuławach Wiślanych.


W tym miejscu powinien znaleźć się wykres. Z przyczyn technicznych nie może zostać wyświetlony. Więcej informacji

Indywidualne gospodarstwa rolne

 Osobny artykuł: Indywidualne gospodarstwo rolne.

Gospodarstwa rolne w Polsce są silnie rozdrobnione, w 2013 roku było ich 1 428 400. Gospodarstwa indywidualne posiadają ok. 91% ogółu użytków rolnych, jak i ogółu sztuk dużych zwierząt gospodarskich znajdujących się w gospodarstwach rolnych. Jest to efekt m.in. polityki rolnej powojennej Polski. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce wynosi 11,54 ha (2013)[16].

Zróżnicowanie gospodarstw występuje też terytorialnie. Silniejsze rozdrobnienie można zaobserwować na południu oraz płd. wschodzie kraju, podczas gdy większa koncentracja ziemi występuje w rejonach północnych.

Ważniejsze kierunki produkcji rolnej

  • Drób – Krajowa produkcja drobiu w 2015 roku wyniosła 2,839 mln ton[17]. Polska jest największym producentem drobiu w Unii Europejskiej i trzecim eksporterem na świecie[18].
  • Jabłka – Zbiory jabłek w 2015 oszacowano na 3,168 mln ton[19]. W 2015 Polska była największym eksporterem jabłek na świecie[20].
  • Jaja kurze – Produkcja jaj kurzych w 2015 wyniosła 10,474 mld szt[17]. Pod względem eksportu zajmuje drugie miejsce w UE[21]. W przeważającej części jaja te pochodzą z chowu klatkowego, który w 2022 r. wyniósł 76,2% ogółu produkcji[22].
  • Pieczarki – Produkcja pieczarek w 2015 wyniosła 335 tys. ton. Polska jest największym producentem pieczarek w Europie i największym eksporterem tych grzybów na świecie[23].
  • Skóry futerkowe – Produkcja skór futerkowych w 2015 wyniosła ok. 10 mln szt. Polska jest drugim w Europie, po Danii, producentem naturalnych skór zwierząt futerkowych i trzecim na świecie[24]. Z klasyfikowaniem futrzarstwa jako gałęzi rolnictwa nie zgadzają się jednak przedstawiciele organizacji prozwierzęcych, którzy lokują je bliżej przemysłu, wskazując na niechęć samych mieszkańców wsi w stosunku do tego typu produkcji[25].
Produkcja towarów rolnych w Polsce w przeliczeniu na mieszkańca w stosunku do 1989 r. (1989 = 100)
Plony z hektara w Polsce w stosunku do 1989 r. (1989 r. = 100)

Oświata rolnicza

Uczelnie rolnicze

 Osobny artykuł: Uczelnie rolnicze w Polsce.

Pierwsza wyższa szkoła rolnicza, potem akademia rolnicza powstała w 1858 roku w Dublanach, w II RP przeniesiono ją do Lwowa, tworząc wydział Politechniki. Po II wojnie światowej utworzono wyższe szkoły rolnicze (WSR), które rozwinęły się do akademii rolniczych. W ostatnich latach niektóre akademie rolnicze przemianowano na uniwersytety przyrodnicze, a inne na uniwersytety rolnicze.

Obecnie w Polsce działa dziesięć uczelni rolniczych, na każdej z nich studiuje od 10 do 33 tys. studentów.

Wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie od zakończenia II wojny światowej zmalał, jednak w stosunku do krajów Europy jest nadal bardzo wysoki. Ludność pracująca w rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie w 2008 roku to 2,14 mln osób, w tym w samym rolnictwie: 2,09 mln. Od roku 2000 liczba ta zmalała dwukrotnie. Rolnictwo w Polsce zatrudnia prawie 16% ogółu osób pracujących, ale dostarcza zaledwie ok. 3% PKB. Rolnictwo w krajach Europy Zachodniej zatrudnia zaledwie 2–3% ogółu pracującej ludności. Ludność rolnicza przeważa na wschodzie kraju, toteż tam sytuacja jest najmniej korzystna, np. zatrudnienie w rolnictwie dochodzi do 33,7% w województwie lubelskim. Zmienia się struktura wieku pracujących w rolnictwie. W 2002 roku ponad 13% spośród nich było w wieku emerytalnym, ale stopniowo obniża się przeciętny wiek rolników. Przeciętny poziom wykształcenia rolników systematycznie rośnie, jest jednak wciąż niski. Tylko 6,1% prowadzących indywidualne gospodarstwa ma wyższe wykształcenie, a 68,6% ma wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe. 50% pracujących w rolnictwie nie ma żadnego przygotowania rolniczego, natomiast posiada kilkudziesięcioletnie doświadczenie w tym zakresie.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ http://web.archive.org/web/20070612204526/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html#Econ .
  2. ↑ Poland .
  3. ↑ Earliest evidence for cheese making in the sixth millennium BC in northern Europe.
  4. ↑ Jezierski A., Leszczyńska C.: Historia gospodarcza Polski. Warszawa 1997, Wydawnictwo Key Text.
  5. ↑ Ustawa z dnia 15 lipca 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej (Dz.U. z 1920 r. nr 70, poz. 462).
  6. ↑ Joachim Bartoszewicz, Podręczny słownik polityczny. Do użytku posłów, urzędników państwowych, członków ciał samorządowych i wyborców , s. 685–688.
  7. ↑ Ustawa z dnia 28 grudnia 1925 roku o wykonaniu reformy rolnej (Dz.U. z 1926 r. nr 1, poz. 1).
  8. ↑ Zarządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 20 października 1947 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu i Prezesem Centralnego Urzędu Planowania, o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego „Państwowy Instytut Wydawnictw Rolniczych” (M.P. z 1947 r. nr 136, poz. 847).
  9. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1949 r. w sprawie utworzenia Instytutu Ekonomiki Rolnej (Dz.U. z 1950 r. nr 1, poz. 1).
  10. ↑ Zarządzenie nr 30 Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 1982 r. w sprawie połączenia Instytutu Ekonomiki Rolnej oraz Instytutu Ekonomiki i Organizacji Przemysłu Spożywczego w Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (M.P. z 1982 r. nr 31, poz. 269).
  11. ↑ Woś A.: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji gospodarki żywnościowej w 1999 roku. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2000.
  12. ↑ Sergiuz Prokurat, Ekonomiczne i prawne aspekty obrotu ziemią w Polsce na tle rynku europejskiego, „Ekonomia – Wroclaw Economic Review”, 2017, s. 135–158.
  13. ↑ Adrian Grycuk, Piotr Russel: Członkostwo w Unii Europejskiej a rozwój gospodarczy Polski. Studia BAS . Biuro Analiz Sejmowych, 2017. s. 104. .
  14. ↑ Mariusz Matyka, Stanisław Krasowicz: Zmiany produkcji rolniczej w Polsce w latach 2000–2014. Studia BAS . sejm.gov.pl, 2016. s. 33. .
  15. ↑ Struktura zasiewów w Polsce w 2015 r.. Okiemrolnika.pl, 2016-06-08. . (pol.).
  16. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r.. .
  17. ↑ a b Główny Urząd Statystyczny: Fizyczne rozmiary produkcji zwierzęcej w 2015 r.. 2016. .
  18. ↑ rp.pl: Polska to europejski potentat pod względem produkcji drobiu. .
  19. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Fizyczne rozmiary produkcji roślinnej w 2015 r.. 2016. .
  20. ↑ innpoland.pl: Polskie jabłka rządzą! Jesteśmy ich największym eksporterem na świecie. Pomimo embarga ze strony Rosji. .
  21. ↑ strefaagro.pl: Polska drugim eksporterem jaj w UE. Zobacz, kto je kupuje. .
  22. ↑ Udział hodowli bezklatkowej kur niosek nadal rośnie na świecie i w Polsce , ngo.pl (pol.).
  23. ↑ strefaagro.pl: Dobre perspektywy dla branży producentów podłoża oraz producentów pieczarek. .
  24. ↑ swiatrolnika.info: Najważniejsze fakty dotyczące branży futerkowej w Polsce. .
  25. ↑ Protesty wokół „Piątki dla zwierząt”. Gdzie leży prawda? – ŚwiatOZE.pl , swiatoze.pl, 16 września 2020 (pol.).

Bibliografia

Polska – tematy i zagadnienia
Historia
Geografia
Prawo i ustrój polityczny
Demografia,
bezpieczeństwo
i życie społeczne
Kultura
Gospodarka