Stanisław Barańczak

W dzisiejszym świecie Stanisław Barańczak stał się tematem rosnącego zainteresowania ludzi w każdym wieku i o każdym pochodzeniu. Niezależnie od tego, czy ze względu na swoje znaczenie historyczne, wpływ na obecne społeczeństwo czy znaczenie dla przyszłości, Stanisław Barańczak jest tematem, który nie pozostawia nikogo obojętnym. Przez lata wywołało debaty, sprowokowało zmiany i wygenerowało niekończące się badania i studia w różnych dyscyplinach. W tym artykule zbadamy wiele aspektów Stanisław Barańczak, analizując jego wpływ na różne aspekty naszego codziennego życia i społeczeństwa jako całości.

Stanisław Barańczak
Ilustracja
Stanisław Barańczak (1995)
Data i miejsce urodzenia

13 listopada 1946
Poznań

Data i miejsce śmierci

26 grudnia 2014
Newtonville

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura piękna

Ważne dzieła
  • Jednym tchem
  • Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Stanisław Barańczak (ur. 13 listopada 1946[1] w Poznaniu[1], zm. 26 grudnia 2014 w Newtonville) – polski poeta[1], eseista[1], krytyk literacki, tłumacz literatury angielskiej[1], amerykańskiej[1] i rosyjskiej[1], jeden z najważniejszych twórców Nowej Fali[1], współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników[1] oraz niezależnego pisma Zapis[1]. Używał pseudonimów Barbara Stawiczak[1] oraz Szczęsny Dzierżankiewicz, Feliks Trzymałko, Hieronim Bryłka. J.H., Jan Hammel, Paweł Ustrzykowski, S.B., Sabina Trwałczańska, St.B., Tomasz Niewierny.

Życiorys

Był synem Jana, lekarza i działacza społecznego, i Zofii z domu Konopińskiej, lekarki, siostry bł. ks. Mariana Konopińskiego. Brat pisarki Małgorzaty Musierowicz[2], wuj pisarki i tłumaczki Emilii Kiereś.

Wykształcenie i praca

Absolwent I LO w Poznaniu. Pracownik naukowy Uniwersytetu Adama Mickiewicza: tam ukończył filologię polską[1] i w 1973 r. uzyskał doktorat za rozprawę o twórczości Mirona Białoszewskiego (praca pod tytułem „Język poetycki Mirona Białoszewskiego” przygotowana pod opieką profesora Jerzego Ziomka)[3]. Wychowanek Jerzego Ziomka i Edwarda Balcerzana. Wykładał również na Uniwersytecie Latającym w Poznaniu i Krakowie, w 1978 r. podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[4].

Pod nadzorem cenzury PRL

W grudniu 1975 roku był sygnatariuszem protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)[5]. W roku 1976 dyscyplinarnie został zwolniony z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu[1], a jego nazwisko znalazło się na liście autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury[1]. Tomasz Strzyżewski w książce o cenzurze w PRL opublikował poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono jego nazwisko oraz następujące wytyczne: Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów[6].

Emigracja

W 1981 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych[1] i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda, gdzie objął katedrę języka i literatury polskiej im. A. Jurzykowskiego na wydziale slawistyki[1]. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, współredagował Zeszyty Literackie wydawane w Paryżu[1]. W latach 1986–1990 był także redaktorem naczelnym „The Polish Review”, kwartalnika wydawanego przez PIASA. Cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł 26 grudnia 2014. Został pochowany 3 stycznia 2015 na cmentarzu Mount Auburn w Cambridge (Massachusetts).

Twórczość

Debiutował w roku 1965 wierszem Przyczyny zgonu opublikowanym w numerze pierwszym miesięcznika „Odra”. Na początku swojej twórczości nawiązywał do tradycji poezji lingwistycznej reprezentowanej przez takich autorów jak Miron Białoszewski i Tymoteusz Karpowicz. Jednocześnie kreował krytyczny obraz codziennego życia obywateli PRL, czego wyrazem były cykle "wierszy mieszkalnych", "wierszy nabywczych" oraz "kolejkowych". Pierwszy wydany tomik poezji to Korekta twarzy z 1968 roku[1]. W latach 1964–1968 był członkiem grupy poetyckiej Próby, zawiązaną przez środowisko tzw. poznańskich lingwistów. Zafascynowany był w tym okresie twórczością Józefa Czechowicza. W latach 1964–1969 pełnił funkcję kierownika literackiego studenckiego Teatru Ósmego Dnia. W latach 1967–1971 członek redakcji miesięcznika „Nurt” (1967–1973 jako kierownik działu literackiego; w roku 1972 opublikował cykl esejów „Odbiorca ubezwłasnowolniony”), 1967–1975 miesięcznika „Odra”, 1967–1971 „Orientacji”, 1968–1976 „Twórczości”, od 1977 wydawanego w drugim obiegu „Zapisu”, od 1983 czasopisma „Zeszyty Literackie”.

Od 1982 członek Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Kulturze Polskiej (Francja) i Komitetu Nagród Fundacji POLCUL (Australia). Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Poezja

  • 1964: Na wznak w lesie
  • 1968: Korekta twarzy[1]
  • 1970: Jednym tchem
  • 1972: Dziennik poranny. Wiersze 1967–1971[1]
  • 1977: Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975–1976
  • 1978: Sztuczne oddychanie
  • 1980: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu[1]
  • 1981: Wiersze prawie zebrane
  • 1981: Dziennik poranny. Poezje 1967–1981
  • 1981: Bo tylko ten świat bólu...
  • 1986: Atlantyda i inne wiersze z lat 1981–1985
  • 1988: Widokówka z tego świata i inne rymy z lat 1986-1988
  • 1991: Biografioły: poczet 56 jednostek sławnych, sławetnych i osławionych oraz Appendix umożliwiający człowiekowi kulturalnemu zrozumienie i zapamiętanie o co chodzi w 7 podstawowych utworach W. Szekspira
  • 1991: 159 wierszy. 1968–1988
  • 1994: Podróż zimowa. Wiersze do muzyki Franza Schuberta
  • 1995: Pegaz zdębiał. Poezja nonsensu a życie codzienne. Wprowadzenie w prywatną teorię gatunków
  • 1995: Żegnam cię, nosorożcze. Kompletne bestiarium zniechęconego zoologa od ameby do źrebięcia z uwzględnieniem zwierząt rzadko spotykanych, a nawet w ogóle nie spotykanych
  • 1998: Geografioły: z notatek globtrottera-domatora
  • 1998: Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z lat 1995-1997 - książka nagrodzona nagrodą Nike
  • 2016: Zwierzęca zajadłość i inne wiersze

Eseje

  • 1971: Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych
  • 1973: Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej
  • 1974: Język poetycki Mirona Białoszewskiego[1]
  • 1979: Etyka i poetyka. Szkice
  • 1980: Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych
  • 1981: Książki najgorsze
  • 1983: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazje w masowej kulturze literackiej PRL
  • 1984: Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta[1]
  • 1988: Przed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
  • 1990: Tablica z Macondo, albo osiemnaście prób wytłumaczenia sobie i innym po co i dlaczego się pisze
  • 1996: Poezja i duch Uogólnienia. Wybór esejów 1970–1995
  • 2004: Ocalone w tłumaczeniu: szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem małej antologii przekładów-problemów
  • 2019: Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej

Opracowania

  • 1981: Wybór poezji
  • 1991: Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia
  • 1992: Miłość jest wszystkim, co istnieje: 300 najsławniejszych angielskich i amerykańskich wierszy miłosnych: Antologia
  • 1992: Z Tobą więc ze Wszystkim: 222 arcydzieła angielskiej i amerykańskiej liryki religijnej
  • 1992: Zwierzę słucha zwierzeń. Małe bestiarium z angielskiego
  • 1993: Od Chaucera do Larkina. 400 nieśmiertelnych wierszy 125 poetów anglojęzycznych z 8 stuleci
  • 1995: Bóg, Trąba i Ojczyzna
  • 1998: Od Walta Whitmana do Boba Dylana. Antologia poezji amerykańskiej
  • 2007: Fioletowa krowa: antologia angielskiej i amerykańskiej poezji niepoważnej
  • 2017: 444 wiersze poetów języka angielskiego XX wieku

Inne

  • 1993: Zaufać nieufności osiem rozmów o sensie poezji (Rozmowy przeprowadzone ze Stanisławem Barańczakiem w latach 1990–1992)
  • 2005: Stanisław Barańczak, Zbigniew Herbert, Korespondencja (1972–1996). Z faksymiliami listów, zapisków, wierszy dla przyjaciół oraz aneksem[7]
  • 2019: Stanisław Barańczak, Wisława Szymborska, Inne pozytywne uczucia też wchodzą w grę. Korespondencja 1972–2011

Działalność polityczna

W latach 1967–1969 należał do PZPR. Sygnatariusz Listu 59 oraz członek założyciel Komitetu Obrony Robotników (1976). Od 1977 roku został również objęty cenzuralnym zakazem publikacji, a także zwolniony dyscyplinarnie z pracy na UAM w Poznaniu. Rozpoczął współpracę z prasą niezależną, między innymi: „Zapisem”, „Krytyką” i „Biuletynem Informacyjnym”. W roku 1977 przystąpił do członkostwa Polskiego PEN Clubu, a w prasie oficjalnej publikował nadal, lecz pod pseudonimem (jako Barbara Stawiczak w „Tygodniku Powszechnym” i „Znaku”, jako Paweł Ustrzykowski w „Tekstach” i „Nurcie”, jako Sabina Trwałczańska w „Tygodniku Powszechnym”, „Zwierciadle” i „Literatura na Świecie”).

Uczestniczył w głodówce w kościele św. Marcina w Warszawie, która była apelem o uwolnienie ofiar wypadków czerwcowych. W 1980 działał w wielkopolskiej „Solidarności”, a w sierpniu tego roku został przywrócony do pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Tłumaczenia

Mural przedstawiający Stanisława Barańczaka; Poznań, Collegium Novum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza[8]

Stanisław Barańczak jest uważany za przedstawiciela poznańskiej szkoły przekładu. Jego publikacje dotyczące teorii przekładu służą kształceniu polskich tłumaczy pracujących w różnych językach.

W dorobku ma dużą liczbę przekładów m.in. z angielskiego, rosyjskiego i litewskiego. Tłumaczył utwory różnorodne pod względem czasu powstania i stylu.

Ocalone w tłumaczeniu (1992) Barańczaka to często cytowana książka w tekstach dotyczących teorii tłumaczenia. Autor porusza w niej problemy takie jak: ekwiwalencja i przekładalność, tłumaczenie polisemii i komizmu, kryteria zastosowania technik adaptacyjnych, archaizacja w tłumaczeniu itd. Jako przykłady rozwiązań poszczególnych trudności Barańczak podaje fragmenty własnych tłumaczeń.

Książka składa się z trzech części. W części pierwszej Barańczak przedstawia swoje ogólne podejście do tłumaczenia poezji poparte przykładami tłumaczeń stworzonych przez innych autorów wraz ze swoimi wersjami. Część drugą stanowi zbiór esejów opisujących problemy, z którymi muszą zmierzyć się tłumacze, na przykład: tłumaczenie poezji dla dzieci, czy tłumaczenie Szekspira dla potrzeb teatru. Część trzecia to „mała antologia przekładów-problemów: 40 łamigłówek w postaci wierszy do przetłumaczenia(...)”, w której autor prezentuje hiszpańskie, niemieckie, rosyjskie i angielskie teksty oryginalne, analizuje je i przedstawia własną propozycję przekładu danego tekstu.

Jedną z teoretycznych propozycji Barańczaka w przekładzie poezji jest heurystyczny model tłumaczenia, którego podstawą jest pojęcie „dominanty semantycznej”.

Zgodnie z modelem Barańczaka w interpretacji poezji nie są potrzebne informacje biograficzne czy społeczno-historyczne.

Wybrane tłumaczenia

Na język polski

na język niemiecki

  • Panorama der polnischen Literatur des 20. Jahrhunderts (1997)
  • Polnische Lyrik aus 100 Jahren (1997)

na język angielski

  • A Fugitive from Utopia: The Poetry of Zbignew Herbert (1987)
  • The Weight of the Body: Selected Poems (1989)

Nagrody i odznaczenia

Upamiętnienie

W 2015 roku Miasto Poznań i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza zainicjowali Poznańską Nagrodę Literacką[16], której częścią jest Nagroda – Stypendium im. Stanisława Barańczaka. Wysokość stypendium wynosi 40 tys. zł. Nagrodę – Stypendium im. Stanisława Barańczaka przyznaje się twórcom, którzy nie ukończyli 35. roku życia.

Stanisław Barańczak jest też patronem Dwujęzycznego Liceum Uniwersyteckiego w Rzeszowie[17] oraz ulicy w Poznaniu[18].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Tomkowski 2002 ↓, s. 15.
  2. ↑ Marcin Malczewski, Ze wspomnień Jana Barańczaka , regionszamotulski.pl .
  3. ↑ Prof. dr Stanisław Barańczak, baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) .
  4. ↑ Apel (dokument KSS KOR, Archiwum Opozycji IV/04.05.43 ).
  5. ↑ Kultura 1976/01/340 – 02/341 Paryż 1976, s. 236.
  6. ↑ Strzyżewski 2015 ↓, s. 95.
  7. ↑ Stanisław Barańczak , culture.pl .
  8. ↑ Mural w Poznaniu upamiętnia Barańczaka , culture.pl .
  9. ↑ Laureaci Nagród ZAiKS-u , zaiks.org.pl .
  10. ↑ Nagroda im. Jana Parandowskiego. Dotychczasowi laureaci. Penclub. .
  11. ↑ Szuber uhonorowany w Kanadzie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 50 (422), s. 1, 10 grudnia 1999. 
  12. ↑ Transatlantyk dla Henryka Bereski, wyróżnienie dla Stanisława Barańczaka / Wydarzenia / Instytut Książki , instytutksiazki.pl, 13 maja 2005 .
  13. ↑ Rozdanie Dorocznych Nagród Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. MKiDN, 2012-09-27. .
  14. ↑ Lista laureatów medalu Zasłużony Kulturze – Gloria Artis , gov.pl .
  15. ↑ Stanisław Barańczak pośmiertnie uhonorowany. prezydent.pl, 2015-01-03. . (pol.).
  16. ↑ w, Portal UAM – UAM oraz Miasto Poznań tworzą Poznańską Nagrodę Literacką , amu.edu.pl .
  17. ↑ Płatności | Dwujęzyczne Liceum Uniwersyteckie (pol.).
  18. ↑ Barańczaka Stanisława 1a (ul), 60-537 Poznań (Poznań-Jeżyce) , mapa.targeo.pl (pol.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Laureaci Nagrody Literackiej „Nike”
Nagroda
główna
Wybór
czytelników
Nagroda
25-lecia