Zamek w Brzeżanach

Zamek w Brzeżanach

Mury zamku w Brzeżanach w 2019 r.
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Miejscowość	Brzeżany
Inwestor	Mikołaj Sieniawski
Rozpoczęcie budowy	1554
Pierwszy właściciel	Sieniawscy
Kolejni właściciele	Czartoryscy, Lubomirscy, Potoccy
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Zamek w Brzeżanach
Położenie na mapie Ukrainy Zamek w Brzeżanach
49°26′46,49″N 24°56′41,86″E/49,446247 24,944961
Multimedia w Wikimedia Commons

Mury zamku, kościół, rekonstrukcja

Zamek w Brzeżanach – ruiny zamku z XVI-XVII wieku, dawna własność rodu Sieniawskich, obecnie w mieście Brzeżany w obwodzie tarnopolskim na Ukrainie.

W 1530 roku miasto Brzeżany założył Mikołaj Sieniawski, późniejszy wojewoda ruski i hetman wielki koronny. Sieniawski rozpoczął budowę renesansowego zamku^[1], na zachowanej tablicy erekcyjnej widnieje data 1554^[2]. Zamek wzniesiono na płaskowyżu oblanym wodami dwóch odnóg rzeki Złota Lipa, wypływających ze stawu powyżej zamku i kierujących swe wody do drugiego stawu poniżej. Bagnisty teren, zwiększający walory obronne, wymusił na budowniczych wzmocnienie terenu przez wbicie dużej ilości dębowych bali w grząski grunt. Dopiero na tak przygotowanym gruncie zbudowano piwnice i grube mury zamkowe.

Obiekt powstawał od połowy XVI wieku do drugiej połowy XVII wieku i posiada w swojej architekturze cechy renesansowe i barokowe. W XVI wieku na dziedzińcu zamku wzniesiono kościół zamkowy, wyposażony później w liczne malowidła, sztukaterie i nagrobki Sieniawskich dłuta Jana Pfistera i rozbudowany o boczne kaplice z kopułami.

W latach 1648, 1665 i 1667 zamek oparł się Kozakom, a w 1676 r. atakom wojsk tureckich i tatarskich pod wodzą Ibrahima Szejtana. Przed 1675 r. z inicjatywy Mikołaja Hieronima Sieniawskiego hetmana polnego koronnego zamek otoczono czworobokiem fortyfikacji ziemnych typu nowoholenderskiego z czterema bastionami. W związku z wybuchem Powstania kuruców na Węgrzech, w dniu 6 maja 1703 roku na zamku w Brzeżanach doszło do spotkania kuruców i przywódcy chłopów węgierskich z księciem Franciszkiem II Rakoczym, w związku z czym 12 maja Franciszek Rakoczy podpisał tzw. patent brzeżański (nazywany też odezwą brzeżańską), w którym nawoływali Węgrów do zbrojnej walki przeciwko Austrii^[3].

Po śmierci ostatniego z Sieniawskich Adama Mikołaja (zm. 1726) zamek przeszedł na własność Czartoryskich. Stało się to za sprawą małżeństwa Zofii, córki Adama z Augustem Czartoryskim^[4]. Później właścicielami zamku byli Lubomirscy i Potoccy. W 1772 roku Brzeżany znalazły się w zaborze austriackim, zniwelowano wtedy wały obronne, zasypano fosę, zlikwidowano garnizon wojskowy^[4]. Właścicielowi zamku Aleksandrowi Potockiemu Austriacy nakazali też obniżenie bastei o rozebranie górnych kondygnacji pięciobocznej baszty. W 1778 r. Brzeżany przeszły w ręce Lubomirskich. W końcu XVIII wieku zamek nie był już zamieszkany. Własnością Potockich Brzeżany stały się w roku 1816^[4]. W XIX wieku w zamku istniał browar, inne budynki zajęto na koszary i magazyny, dopełniając ich zniszczenia. W 1861 r. Stanisław Potocki (1824–1887) podjął pewne prace remontowe, a w 1876 r. zlecił restaurację kościoła Leonardowi Marconiemu.

W latach 1916–1917 podczas I wojny światowej zamek uległ częściowym uszkodzeniom na skutek ostrzału artyleryjskiego, m.in. południowo-wschodni narożnik, skrzydło pałacowe^[4], dachy i jedna z bastei. W 1920 r. do Krakowa wywieziono sarkofagi Sieniawskich, przeniesione później do zamku w Pieskowej Skale^[4]. W 1933 roku^[5] Jakub Ksawery Potocki ofiarował zamek Wojsku Polskiemu, a wojsko postanowiło go odbudować wg stanu z 1775 r., jednak do 1939 r. wykonano jedynie część prac zabezpieczających. Jednocześnie Potocki w swoim testamencie ustanowił ze swoich majętności fundację na leczenie gruźlicy i raka.

Po zniszczeniach z okresu II wojny światowej zamek został pozbawiony dachów i stropów. W 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej w kościele zamkowym urządzili stajnię^[6]. Obecnie z zamku zachowane są tylko niektóre mury pałacu z bramą, mury kościoła zamkowego, dolne kondygnacje baszty i bastei. Makietę zamku z czasu świetności można obejrzeć w muzeum miejskim w Brzeżanach. W 2011 roku z powodu braku zabezpieczenia tego, co pozostało z zamku, runęła jedna z jego ścian.

Zamek wzniesiono na planie nieregularnego pięcioboku z trzema ciężkimi, o grubych murach basztami^[4]. Półkolista basteja od południa osłaniała wjazd usytuowany w głównym budynku pałacowym. Druga basteja została wzniesiona w narożniku północno-wschodnim, a od strony północno-zachodniej wzniesiono pięcioboczną basztę flankującą kurtynę północną fortecy, załamującą się w połowie pod kątem prostym. Pałac od wschodu broniony był przez mniejszą czworoboczną wieżę przy narożniku południowo-wschodnim obwarowań. Baszty, wieża i basteje posiadały po kilka kondygnacji i rozwinięty system strzelnic. W południowej części założenia znajdował się budynek pałacowy, najstarsza część zamku, zwieńczony attyką z fryzem arkadowym o strzelnicach kluczowych. W przyziemiu znajduje się renesansowy portal z herbami Sieniawskich i tablicą erekcyjną. Przy pałacu wzniesiono kościół zamkowy, renesansowo-barokowy. Pozostałe skrzydła zamku posiadały krużganki otwarte na dziedziniec i były dwu lub trzykondygnacyjne, wzniesione w XVII wieku. Wnętrza zamku posiadały bogaty wystrój rzeźbiarski, z marmurowymi i piaskowcowymi portalami.

Architektura kaplicy zamkowej wraz z jej dekoracją architektoniczną ma odpowiedniki w mauzoleach Wojciecha Humieckiego przy kościele dominikanów w Kamieńcu Podolskim oraz Zofii Zamiechowskiej w kościele Trójcy Świętej w Podhajcach.^[7]

Nad bramą wjazdową prostokątny fronton z półkolistym łukiem, pod którym znajdują się herby w otoczeniu orła. Między innymi nad orłem Leliwa Sienawskich, po lewej stronie Doliwa^[8]. Poniżej płycina z napisem:

• j. łac. MAGNIFICVS‎ ‎DOMIN‎VS‎ ‎NICOLAVS‎ ‎A‎ ‎SIENIAVIA PALATINVS‎ ‎TERRARVM‎ ‎RVSSIAE‎ ‎GENERALIS EXERCITVVUM‎ ‎ET‎ ‎MILITVM‎ ‎CAMPESTRIS‎ ‎TVM HALICIEN.‎ ‎COLOMIEN.‎ ‎ETC.‎ ‎CAPITANEVS‎ ‎EDIFICAVIT‎ ‎ARCEM‎ ‎PRAESENTEM‎ ‎DE‎ ‎LAPIDIBVS SVMPTV‎ ‎ET‎ ‎IMPENSIS‎ ‎SVIS‎ ‎PROPRIIS‎ ‎IN‎ ‎HONOREM‎ ‎DEO‎ ‎OMNIPOTENTI‎ ‎ET‎ ‎AD‎ ‎DEFENSIONEM‎ ‎FIDELIVM‎ ‎CHRISTIANORVM‎ ‎ANNO‎ ‎D.‎ ‎1554^[9]
• j. pol. Wielmożny Pan Mikołaj Sieniawski wojewoda ruski, hetman polny koronny, podówczas starosta halicki i kołomyjski itd. wybudował ten zamek z ciosu własnym kosztem i nakładem na cześć wszechmocnego Boga i dla obrony wiernych chrześcijan w roku pańskim 1554^[10].

• 
  Leliwa Sienawskich
• 
  Doliwa

• Stanisław Sławomir Nicieja, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 2006, ss. 7-33, ISBN 83-244-0024-9.
• Tadeusz Polak: Zamki na Kresach: Białoruś, Litwa, Ukraina. Warszawa: Pagina, 1997, s. 166-167. ISBN 83-907506-0-0.

• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona