Strzelin

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Strzelin (ujednoznacznienie).

Strzelin

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ratusz w Strzelinie (2024)
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	strzeliński
Gmina	Strzelin
Aglomeracja	wrocławska
Data założenia	XII w.
Prawa miejskie	30 XI 1292
Burmistrz	Dorota Pawnuk
Powierzchnia	12,74[1] km²
Wysokość	156–201 m n.p.m.
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość	11 984[1] 940,7 os./km²
Strefa numeracyjna	71
Kod pocztowy	57-100
Tablice rejestracyjne	DST
Położenie na mapie gminy Strzelin Strzelin
Położenie na mapie Polski Strzelin
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Strzelin
Położenie na mapie powiatu strzelińskiego Strzelin
50°46′51″N 17°03′53″E/50,780833 17,064722
TERC (TERYT)	0217044
SIMC	0987331
Urząd miejski ul. Ząbkowicka 11 57-100 Strzelin
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
BIP

Strzelin (pol. hist. Strzelno, niem. Strehlen, cz. Střelín) – miasto w województwie dolnośląskim, w powiecie strzelińskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Strzelin i powiatu strzelińskiego. Historycznie leży na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wrocławskiego.

Miasto leży nad Oławą na granicy Wzgórz Strzelińskich należących do Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej, 37 km na południe od Wrocławia.

Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 11 984 mieszkańców^[1] (347. miejsce w kraju), obecnie jest jednym z miast aglomeracji wrocławskiej. Powierzchnia wynosi 12,74 km²^[1] (472. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia 940,7 osób/km² (23. miejsce w województwie).

Przez Strzelin przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z Pragą. Jest jednym ze skupisk czeskiej mniejszości narodowej w Polsce. Znajduje się tu najgłębsze wyrobisko granitu w Europie, o głębokości 123 metrów i powierzchni 19,5 ha (z miejscowego materiału zbudowano przęsła mostu Poniatowskiego w Warszawie). Miasto jest także ośrodkiem przemysłu cukrowniczego – cukrownię założono w roku 1872.

Świętem miasta jest dzień 29 września. Z racji tego, w ostatni weekend września organizowane są dni święta miasta zwanego „Świętem patrona Michała Archanioła”.

W Strzelinie znajduje się Podstrefa „Strzelin” Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Invest Park”.

W Strzelinie 14 marca 1854 r. urodził się słynny chemik i bakteriolog, Paul Ehrlich, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny.

Pod względem geograficznym Strzelin położony jest w większej części na Równinie Wrocławskiej, jedynie pd. fragment sięga Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich. Pod względem administracyjnym miasto położone jest w południowo-wschodniej części województwa dolnośląskiego, w środkowej części powiatu strzelińskiego. Przez miasto przepływa rzeka Oława.

Nazwa miejscowości pochodzi od polskiej nazwy osobowej strzała, która uwidoczniona jest w herbie miasta^[3]. Polską historyczną nazwą miejscowości było Strzelno lub Strzelica. Niemiecki językoznawca Heinrich Adamy swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Strzelica podając jej znaczenie „Pfeilstadt, Pfeilschutzenort”, czyli po polsku „Miasto strzał lub strzelców”^[3]. Podobny wywód pochodzenia nazwy miasta przedstawił topograficzny podręcznik Górnego Śląska z 1865 roku we fragmencie Der polnische Name ist Strzelca – Schutzenstadt.”^[4].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Strelin wielokrotnie notuje razem z sąsiednimi wsiami spisana po łacinie w latach 1269–1273 Księga henrykowska. Wymienia m.in. kasztelana Bogusława we fragmencie „Boguzlau de Strelin”^[5] W spisanym po łacinie dokumencie średniowiecznym z dnia 1 października 1310 roku miasto wymienione jest pod zlatynizowaną nazwą Strelin^[6]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Strela, Strelinum^[7].

W 1750 roku nazwa Strzelin wymieniona została w języku polskim przez Fryderyka II pośród innych miast dolno- i górnośląskich w zarządzeniu urzędowym wydanym dla mieszkańców Dolnego i Górnego Śląska^[2]

Polską nazwę Strzelin w książce Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej wydanej w Głogówku w 1847 wymienił górnośląski pisarz Józef Lompa^[8]. W 1896 roku polska nazwa w formia Strzelno i niemiecka Strehlen wymieniona jest przez górnośląskiego pisarza, księdza Konstantego Damrota w książce o nazewnictwie miejscowym na Dolnym i Górnym Śląsku^[9]. Miejscowość pod nazwą Strzelno wymienia również Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902^[10]. Słownik ten podaje również nazwę z łacińskiego dokumentu z roku 1292 Strelyn oraz inny wariant nazwy Strzelica.

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[11].

Wczesnośredniowieczna osada, po podziale Śląska, znalazła się w księstwie wrocławskim. W 1228 w kronikach jest wymieniane komes Radosław, a siedemnaście lat później kasztelania. W 1277 Strzelin zagarnął książę legnicki Bolesław Rogatka. Strzelin otrzymał prawa miejskie 30 listopada 1292 r. z rąk księcia świdnicko-jaworskiego Bolesława I, wybudowano wówczas mury miejskie i rozbudowano zamek książęcy. Od 1301 miasto odziedziczył Bolko II ziębicki. W 1428 w walce z husytami zginął książę Jan Ziębicki, ostatni Piast z linii ziębickiej, wówczas miasto przeszło pod zwierzchnictwo Piastów legnicko-brzeskich^[12]. Okres największego rozkwitu miasta przypada na przełom XVI i XVII wieku. W czasie swej ponad 700-letniej historii w Strzelinie kilkakrotnie wybuchały pożary niszczące niemal wszystkie zabudowania. W 1633 roku, podczas wojny trzydziestoletniej, miasto zostało doszczętnie zrabowane, zniszczone i spalone na skutek kilkunastokrotnych zmian okupantów. W tym samym roku wybuchła też zaraza, która pochłonęła ponad 4000 ofiar. Ocalało jedynie 10 rodzin.

W połowie XVII wieku polsko-niemiecka granica językowa przebiegała niedaleko Strzelina, włączając miasto do terytorium o dominacji języka polskiego^[13].

W wyniku wojen śląskich (1740–1763) pomiędzy Austrią a Prusami, Strzelin dostał się pod rządy dynastii Hohenzollernów. Jeszcze w końcu XVIII w. do okolic Strzelina sięgało zwarte osadnictwo ludności polskojęzycznej. Niemiecki geograf Joseph Partsch dziwił się:

Na południe od Strzelina, król pruski Fryderyk II Wielki zezwolił na osiedlenie się prześladowanych – z powodu ich reformowanej konfesji – czeskojęzycznych uciekinierów^[15][16]. Zwarte skupiska ludności czeskiej przetrwały pod Strzelinem do 1945, podczas gdy w końcu XIX w. w powiecie strzelińskim po polsku mówili już tylko nieliczni. W 1861 uruchomiono pierwszy kamieniołom.

Od końca marca 1945 r. Strzelin był terenem ciężkich walk radziecko-niemieckich, w których Sowieci zastosowali wyrzutnię rakietową katiusza. Zniszczone w 85% miasto zostało ostatecznie zdobyte przez Rosjan 17 kwietnia 1945 r. W rezultacie II wojny światowej Strzelin został przyłączony do Polski, zaś jego niemiecka ludność wysiedlona do Niemiec.

1 maja 1950 roku na pl. 1 Maja został odsłonięty pomnik gen. Karola Świerczewskiego^[17].

W czasach Polski Ludowej zmodernizowano cukrownię, rozbudowano kamieniołomy, powstała filia zakładów „PZL-Hydral”, wybudowano elewator^[12].

Od 2021 r. miasto ma być powiększone o obszary ewidencyjne Chociwel i Górzec o powierzchni ponad 240 hektarów^[18].

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[19]:

• miasto; zabytkowy układ przestrzenny miasta, typowy dla późnośredniowiecznych miast kolonizacyjnych (prostopadła sieć ulic z kwadratowym rynkiem w środku, zamknięta w prostokątnym obrysie murów miejskich) został ogromnie zdewastowany wskutek zniszczeń 1945 r. i późniejszej pozbawionej koncepcji, fragmentarycznej odbudowy. Dawna substancja architektoniczna na terenie starego miasta zachowała się w minimalnym stopniu i została częściowo zastąpiona linearną bądź punktową zabudową w postaci bloków mieszkaniowych. Cały kwartał na północ od rynku jest niezabudowany do dziś
• zespół klasztoru augustianów, obecnie ss. boromeuszek, ul. św. Floriana:
  • kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego z XV w., XV w., w l. 1700–1721, z bogatym późnobarokowym wystrojem pochodzącym z pracowni Jana Józefa Klima; w ołtarzu głównym barokowy krucyfiks umieszczony tam po II wojnie światowej w miejscu zniszczonego obrazu Opłakiwanie Chrystusa pod Krzyżem Willmanna. W zakrystii zachowało się niemal kompletne, barokowe wyposażenie meblarskie, na które składają się regały i komody
  • klasztor, z l. 1700–21
• kościół par. pw. Maryi Matki Chrystusa i św. Jana Ewangelisty – kościół „Czeski”, gotycki z XIV w., 1750 r., 1979 r., ul. Staromiejska 23
• rotunda św. Gotarda – kościół „Polski”, romańska z końca XII w., rozbudowana w XIV/XV w., ul. Szkolna
• dawna kaplica szpitalna pw. św. Jerzego, ul. Brzegowa, z 1350 r., XVII w., 1886 r. (planowane przekształcenie w izbę muzealną)^[20]
• park willowy, obecnie miejski, powstały po 1860 r.
• mury obronne (pozostałości) z basztą prochową, z końca 1300 r. – XIII w., XV–XVI w.
• ruina ratusza i wieży ratuszowej z 1520 r. – XVI w., obecnie odbudowywane
• zespół dworca kolejowego, z l. 1870–1896: dworzec kolejowy, budynek telegrafu, budynek nastawni, dwie wiaty peronowe, trzy zejścia do tunelu
• ul. Brzegowa willa nr 11, domy nr: 15, 17, z XIX w. i XX w.
• dwór Książąt Brzeskich, ul. Książąt Brzeskich 1, renesansowy z 1585 r., 1600 r., XIX w., l. 1980–90
• dom, ul. św. Floriana 14, z drugiej poł. XIX w.
• plebania ewangelicka, obecnie nieużytkowana, ul. Św. Michała Archanioła, z 1875 r., 1920 r.
• poczta, ul. Pocztowa 11, z końca XIX w.
• dom, ul. Staszica 4, z 1871 r. – końca XIX w.
• dom, ul. Wodna 5, z końca XIX w.
• domy, ul. Wolności 12, 17, z końca XIX w.
• zespół dawnego młyna, ul. Brzegowa 2/Kopernika, z 1864 r.: młyn, budynek mieszkalny, budynek bramowy

inne zabytki:

• cmentarz żydowski
• ruiny browaru miejskiego.

nieistniejące:

• Synagoga w Strzelinie

Średnie miesięczne ciśnienie atmosferyczne waha się od 981,1 hPa (IV) do 984,6 hPa (X), największy zanotowany wzrost ciśnienia 24 hPa, największy spadek 30 hPa, najwyższe ciśnienie zanotowano 23 I 2006 r. i było to 1011 hPa a najniższe 26 II 1989 r. i było to 938 hPa^[22].

Dominują kierunki wiatru z sektora zachodniego, średnio 59% w roku, w okresie od września do grudnia wzrasta częstość z kierunków południowo-zachodnich, kierunki z sektora wschodniego, których najwięcej jest w maju, co daje średnio 23% w roku, najrzadziej pojawiają się wiatry z północnego wschodu i północy (6% w roku). Średnia roczna prędkość wiatru na wysokości 10 m wynosi 3,8 m/s, maksymalny podmuch wyniósł 14,9 m/s^[22].

Najmniejsze średnie zachmurzenie osiąga 47% (VIII), największe 74% (XII), średnie roczne 60%

Średnia roczna temperatura powietrza osiąga +9,0 °C przy czym najchłodniejszy (+7,0 °C) był 1996, najcieplejszy (+10,3 °C) 2000. W przebiegu rocznym najchłodniejszy jest styczeń (–0,7 °C), najcieplejszy lipiec (+18,7 °C). Najcieplejszy styczeń był w 2007 (+4,7 °C), a najchłodniejszy w 1987 (–8,9 °C), najcieplejszy lipiec w 2006 (+22,4 °C), a najchłodniejszy w 1979 (+15,3 °C). Najwyższą maksymalną temperaturę zanotowano 1 sierpnia 1994 (+37,2 °C), najniższą temperaturę minimalną 14 stycznia 1987 (–28,7 °C)^[21].

Absolutna amplituda temperatury powietrza osiągnęła 65,9 °C. Przeciętnie, okres wegetacyjny trwa 244 dni, okres bezprzymrozkowy 178 dni. W ciągu roku występuje 45 dni gorących, czyli takich, w których maksymalna temperatura przekracza 25 °C, z czego 7 to dni upalne z temperaturą powyżej 30 °C; czasami zdarzają się w Strzelinie dni bardzo upalne, podczas których maksymalna temperatura przekracza 35 °C. Najdłuższe fale upałów nad miastem wystąpiły:

• 6–11 VIII 1992 r. (6 dni)
• 22 VII – 2 VIII 1994 r. (12 dni)
• 18–28 VII 2006 r. (11 dni)
• 28 VII – 1 VIII 2008 r. (5 dni)
• 10–17 VII 2010 r. (8 dni)^[21]

Najwięcej dni upalnych (z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C) zanotowano w 1994 r. – aż 22 dni, z czego 13 w lipcu 1994. Latem występują bardzo rzadko tzw. tropikalne noce, kiedy temperatura minimalna nie spada poniżej 20 °C. Zdarzają się na przełomie lipca i sierpnia. Najwyższą minimalną temperaturę w Strzelinie zanotowano 30 VII 2005 r. i było to 21,1 °C^[21].

Dni mroźnych, z ujemną temperaturą maksymalną (poniżej 0 °C) jest w Strzelinie tylko 25 rocznie. Najdłuższą, trwającą 105 dni, termiczną porą roku jest lato, które rozpoczyna się przeciętnie 25 maja i trwa do 6 września. Zima trwa 54 dni (od 16 grudnia do 9 lutego), przedwiośnie i przedzimie odpowiednio 34 i 35 dni, przedlecie i polecie odpowiednio 32 i 34 dni, a wiosna i jesień odpowiednio 39 i 31 dni. Średnia roczna suma opadu wynosi 511 mm, ekstremalne zanotowano w 2010 (683 mm) i 1990 (367 mm)^[21].

Największe średnie miesięczne sumy opadu 82 mm (VII), najmniejsze 22 mm (II). Notowanych jest średnio 103 dni z opadem w roku (z maksimum w lecie)^[21].

Słońce najwyżej znajduje się w dniu przesilenia letniego a maksymalny kąt elewacyjny, czyli wysokość Słońca liczona od płaszczyzny horyzontu, wynosi wtedy 62°36′, natomiast najniżej znajduje się w dniu przesilenia zimowego a maksymalny kąt elewacyjny wynosi wtedy 15°48′^[23]. Najdłuższe dni (od wschodu do zachodu Słońca) panują w czerwcu – średnio przez 16^h24^m, a najkrótsze w grudniu – średnio przez 8^h03^m[24]. Średnia roczna insolacja wynosi 1106 kWh/m²^[25].

Dane z 31 grudnia 2013^[28]

Piramida wieku mieszkańców Strzelina w 2014 roku.

Przez miasto przebiegają następujące drogi:
droga krajowa:
nr 39 (ul. Dzierżoniowska, 1 Maja, Wojska Polskiego)

drogi wojewódzkie:
nr 395 (ul. Wrocławska, Wolności, Ząbkowicka)
nr 396 (ul. Oławska)

Od 1 stycznia 1974 roku publiczny transport zbiorowy obsługiwany jest przez autobusy PKS w Oławie SA

Południkowo przechodzi dwutorowa, zelektryfikowana linia kolejowa nr 276. Na terenie miasta znajduje się 1. stacja kolejowa Strzelin. Równoleżnikowo przebiega, nieczynna obecnie, linia kolejowa nr 304.

 Osobny artykuł: Strzelin (stacja kolejowa).

Od najbliższych ważniejszych ośrodków miejskich Strzelin oddalony jest (w linii prostej „ratusz-ratusz”) o^[29]:

• 37 km od Wrocławia
• 61 km od Opola
• 169 km od Zielonej Góry
• 181 km od Poznania
• 204 km od Pragi
• 318 km od Warszawy
• 319 km od Berlina

Największe zakłady przemysłowe:

• „J.P. Kopalnia Granitu” – wydobycie i obróbka granitu
• „Cukrownia Strzelin S.A.” – produkcja cukru
• „Młyny Polskie S.A.” Elewator Strzelin – magazynowanie zbóż
• „Quick-Mix” – produkcja zapraw i mas budowlanych
• PTHU „Etoll sp.j.” – handel produktami olejowo-paliwowymi, usługi transportowe
• „Osiński i syn” – usługi budowlane, sprzedaż materiałów budowlanych, działalność deweloperska
• „Decopol” Sp. z o.o. – usługi rolnicze, gospodarstwo rolne

Zakład karny Strzelin funkcjonuje od 19 października 1979 roku. Początkowo osadzano recydywistów penitencjarnych i nakładano na nich obowiązek pracy w przyległym kamieniołomie. Od 1 września 2003 roku Zakład Karny w Strzelinie określono jako zakład karny typu:

• zamkniętego dla młodocianych
• półotwartego dla odbywających karę po raz pierwszy
• półotwartego dla młodocianych^[30]

Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą:

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia Matki Chrystusa i św. Jana Apostoła i Ewangelisty^[31]
  • parafia Podwyższenia Krzyża Świętego^[32]
• Kościół Boży w Chrystusie:
  • Kościół „Dom Pana”^[33]
• Kościół Ewangelicko-Reformowany:
  • parafia w Strzelinie^[34]
• Świadkowie Jehowy (Sala Królestwa: Gęsiniec ul. Świerkowa 9)^[35]:
  • zbór Strzelin–Miasto^[35]
  • zbór Strzelin–Gęsiniec^[35]

W mieście działa Klub Sportowy „Strzelinianka” założony w 1945 roku^[36]. Największy sukces klubu to gra w III lidze w sezonie 1995/96.

Strzelin – Góra Szańcowa – Gościęcice Średnie – Skrzyżowanie pod Dębem – Gromnik – Dobroszów – Kalinka – Skrzyżowanie nad Zuzanką – Źródło Cyryla – Ziębice – Lipa – Rososznica – Stolec – Cierniowa Kopa – Kolonia Bobolice – Kobyla Głowa – Karczowice – Podlesie – Ostra Góra – Starzec – Księginice Wielkie – Sienice – Łagiewniki – Oleszna – Przełęcz Słupicka – Sulistrowiczki – Ślęża – Sobótka

Strzelin – Pęcz – Piotrowice – Zielenice – Suchowice – Jordanów Śląski – Glinica – Winna Góra – Gozdnik – Przełęcz Sulistrowicka – Przełęcz Słupicka – Radunia – Przełęcz Tąpadła – Ślęża – Sobótka-Górka

Szlak Historyczny Strzelina: rozpoczyna się koło stacji kolejowej i prowadzi obok najważniejszych zabytków Strzelina. Kończy się w Rynku. Szlak jednokierunkowy^[37].

• Paul Ehrlich (1912)
• Jan Tympalski (1996)

• Maria Niska (2005)
• Jan Kisz (2005)
• Irena Czachorowska (2005)
• Norbert Łukaszczyk (2006)
• Josef Möhlenkamp (2009)
• Marian Kozak (2013)
• Stanisław Włodarski (2014)
• Marian Pindel (2015)^[38]

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani ze Strzelinem.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Strzelinie.

• Straelen – współpraca od 27 stycznia 2005^[39]
• Trutnov – współpraca od 31 maja 2005^[39]

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Strzelin

• Masyw strzeliński

• Gustav Adolf Stenzel: Liber Fundationis Claustri Sanctae Mariae Virginis in Henrichow. Breslau: Josef Max & Komp., 1854.
• FelixF. Triest FelixF., Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117  (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.

• Strzelno, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 474 .
• Strona PTTK Strzelin – zawiera informacje o szlakach turystycznych okolic Strzelina, szlaku historycznym, galerię zdjęć...
• Strona darmowej Strzelińskiej gazety pt. „Strzelińki Ekspress Ogłoszeniowy” – jako jedyna posiada w swoim tytule w pełni legalnie herb Strzelina