Sanok

Dziś Sanok pozostaje tematem o dużym znaczeniu i zainteresowaniu szerokiego grona odbiorców. Wraz z postępem technologii i przemianami społecznymi Sanok stał się centralnym problemem wpływającym na różne aspekty naszego codziennego życia. Niezależnie od tego, czy jest to poziom osobisty, zawodowy czy społeczny, Sanok nadal wywołuje ciągłą debatę i analizy. W tym artykule zbadamy różne perspektywy i podejścia związane z Sanok, aby zaoferować wszechstronną i wzbogacającą wizję tego tematu, która nadal przyciąga uwagę szerokiego spektrum czytelników.

Sanok
miasto i gmina
Ilustracja
Ulica Tadeusza Kościuszki w Sanoku
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

sanocki

Prawa miejskie

1339

Burmistrz

Tomasz Matuszewski

Powierzchnia

39,17 km²

Wysokość

278–668 m n.p.m.

Populacja (01.01.2024)
• liczba ludności
• gęstość


34 345
877 os./km²

Strefa numeracyjna

13

Kod pocztowy

38-500

Tablice rejestracyjne

RSA

Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Sanok”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Sanok”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Sanok”
Ziemia49°33′30″N 22°12′20″E/49,558333 22,205556
TERC (TERYT)

1817011

SIMC

0953510

Hasło promocyjne: SanOK – Miasto Kultury
Urząd miejski
ul. Rynek 1
38-500 Sanok
Strona internetowa
BIP

Sanok (także: Królewskie Wolne Miasto Sanok, łac. Sanochia) – miasto powiatowe w Polsce w województwie podkarpackim. Położone w dolinie Sanu, w Kotlinie Sanockiej, w Euroregionie Karpackim. Wchodzi w skład powiatu sanockiego, jest także siedzibą gminy wiejskiej Sanok, jednak do niej nie należy.

Sanok jest jednym z najdalej wysuniętych na południowy wschód ośrodków miejskich Polski i odznacza się rozwiniętym przemysłem chemicznym. Powiat sanocki należy wraz z powiatem krośnieńskim, gdzie znajduje się najstarsza kopalnia ropy naftowej na świecie w Bóbrce, do najwcześniejszych ośrodków górnictwa naftowego, ponieważ rafineria oraz kopalnie ropy naftowej istniały tu przed rokiem 1884. Odbywają się tu imprezy kulturalne, sportowe i rozrywkowe o charakterze krajowym i europejskim. Patronem miasta jest Archanioł Michał, a od roku 2006 również św. Zygmunt Gorazdowski.

Geografia miasta

 Z tym tematem związana jest kategoria: Geografia Sanoka.

Położenie

Rzeka San i widok na miasto z Białej Góry

Miasto położone jest w dolinie Sanu, na terenie Kotliny Sanockiej, u podnóża Gór Słonnych i Pogórza Bukowskiego w Euroregionie Karpackim. Sąsiednimi gminami są Sanok (gmina wiejska), Zagórz

Według stanu na 1 stycznia 2013 r. powierzchnia miasta wynosiła 38,08 km².

Flora i fauna

Środowisko naturalne

Sanok leży w strefie klimatu górskiego. Cechą charakterystyczną są tu porywiste ciepłe wiatry zwane fenami, wiejące od południa poprzez Przełęcz Dukielską oraz Łupkowską. Najkorzystniejsze warunki klimatu od strony Pogórza Bukowskiego mają stoki o nachyleniach powyżej 5% przy ekspozycji do słońca od strony południowej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej. Jako dobrze nasłonecznione tereny te mają bardzo korzystne warunki termiczno–wilgotnościowe odpowiednie dla osadnictwa i rolnictwa. Okres zalegania pokrywy śnieżnej waha się w granicach 60–80 dni.

Najpogodniejszymi okresami w roku są koniec lata i jesień. Zima jest okresem o największym zachmurzeniu. Średnia roczna temperatura wynosi +8 °C, średnia stycznia –3 °C, średnia lipca +18 °C W całym powiecie sanockim średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca stycznia waha się od –2,5 do –3,5 °C, najcieplejszego miesiąca lipca od +17,0 do +17,9 °C. Czas trwania zimy od 80 do 90 dni, a lata od 75 do 99 dni. Dni pochmurnych jest od 100 do 145 dni, a pogodnych od 55 do 63 dni. Pokrywa śnieżna od 30 do 35 dni. Opady roczne od 750 do 780 mm. Długość okresu wegetacyjnego wynosi około 200 dni.

Rośliny i zwierzęta

Różnorodność szaty roślinnej w Sanoku charakteryzuje się składem gatunkowym zbliżonym do lesistych zboczy Gór Słonnych – widocznej w mikroskali na terenie parku miejskiego. Drzewostan ten w dużej mierze zdominowany jest przez trzy gatunki – jesion wyniosły, grab zwyczajny oraz lipę drobnolistną. Pozostałe gatunki to m.in. klony, wiązy, dęby, modrzew europejski, buk zwyczajny, wierzba iwa, oraz jarząb pospolity. Okalające Sanok (Olchowce, Posada) od południa i wschodu Góry Słonne są gęsto porośnięte naturalną dla tego rejonu buczyną karpacką.

W okresie lęgowym obszar ten zasiedla kilka par orła przedniego, puszczyka uralskiego, orlika krzykliwego, oraz bocian czarny, bocian biały, bielik, gadożer, orlik grubodzioby, orzełek włochaty, rybołów, jarząbek. Większe zwierzęta drapieżne reprezentują takie gatunki jak lis, bóbr i wydra

Z bezkręgowców w parku miejskim napotkać można liczne cieniolubne chrząszcze z rodziny biegaczowatych, w tym z rodzaju Carabus, będące pod ochroną. Liczne gatunki motyli z rodziny rusałkowatych oraz bielinkowatych. Centralna część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki San, która dzieli Sanok na część wschodnią i zachodnią.

Niektóre monumenty upamiętniające ważne dla miasta rocznice i postaci to drzewa. Pierwszą wzmiankę o Sanoku z 1150, w 850. rocznicę powstania grodu upamiętnia lipa szerokolistna, surmia o imieniu „Jerzy” – Jerzego II Trojdenowicza piastowskiego księcia, który nadał Sanokowi prawa miejskie w 1339, zaś miłorząb „Bartko” – pierwszego zasadźcę. Pomniki drzewa znajdują się w ogrodzie Biblioteki Miejskiej. Do współczesnych wydarzeń nawiązuje klon pospolity w odmianie czerwonolistnej o imieniu „Karl”, który jest pamiątką dziesięciolecia partnerstwa Sanoka z niemieckim miastem Reinheim – tak miał na imię ówczesny jego burmistrz Karl Hartmann.

 Osobny artykuł: Przełom Sanu w Trepczy.
Panorama Sanoka od strony wschodniej. W tle pośrodku dzielnica Śródmieście ze wzniesieniem Góry Parkowej (Park miejski im. Adama Mickiewicza)
Panorama Sanoka od strony wschodniej. W tle pośrodku dzielnica Śródmieście ze wzniesieniem Góry Parkowej (Park miejski im. Adama Mickiewicza)

Historia miasta

 Osobny artykuł: Historia Sanoka.

Nazwa

Na tle ruskiego i neutralnego nazewnictwa Sanok jako miano recypientu Sanu, ze względu na swoją strukturę morfologiczną, tj. sufiksalne -ok – podobnie jak Wisłoka, Wisłok nazwy odnoszące się do dopływów Wisły – wyznaczają kierunek hydronimów, ciążących ku terenom zachodniosłowiańskich nadwiślańskich Wiślan. W uzasadnieniu tezy o zachodniosłowiańskim charakterze regionu sanocko-przemyskiego możliwe jest również wykorzystanie i to przede wszystkim miana osi tego regionu – rzeki San, której nazwa w wersji ruskiej Sjan stanowi według Mikołaja Rudnickiego pożyczkę zachodniosłowiańską z przegłoszonym ě wobec prasłowiańskiego Sěnъ, jednocześnie sam rdzeń nazwy san byłby prawdopodobnie pochodzenia celtyckiego, etymologicznie oznaczającego rzekę.

Miasto położone było na pograniczu, na szlaku handlowym prowadzącym z Rusi przez Przemyśl na Węgry i potwierdzonym po raz pierwszy w 1231. W chwili wydania przywileju lokacyjnego z 1339 miasto zamieszkiwali Polacy, Rusini, Węgrzy i Niemcy, docierali na ten teren w średniowieczu także Czesi. Nazwa Sanoka wykazuje ciągłość historyczną i nie uległa zasadniczej zmianie od jej pierwszego odnotowania w 1339 (Sanak, ale w 1366 Sanok; por. Kodeks Hipacki sprzed 1430: Санокъ). Jej pochodzenia nie udało się dotąd przypisać ani do języka polskiego, ani ruskiego. Być może pochodzi z okresu poprzedzającego podział etniczno-językowy na Polskę i Ruś na przełomie X/XI wieku. We wczesnych dokumentach i późniejszych kopiach latopisów ruskich poprzedzających ustalenie się nowożytnej ortografii zachowały się różne warianty zapisu nazwy, w tym Schanok (1443, 1491), Sjanok (Сянок, 1560, 1620), a także Sannok, Sanock, Schanok, Schąnok, Szanok, Sząnok.

Etnografia okolic Sanoka

Miasto i okolice do operacji Wisła (do 1947) leżało na obszarze, gdzie obok siebie mieszkała ludność polska i rusińska ludność łemkowska (w 1931 roku Polacy stanowili ok. 60% ludności powiatu sanockiego, a Łemkowie/Rusini ok. 33%). Ludność polska posługiwała się dialektem sanockim, będącym gwarowym wariantem dialektu małopolskiego. W gwarze tej nie występowało zjawisko mazurzenia. Dzisiaj Sanok i okolice zamieszkuje niemal w 100% ludność polska.

Według historyka Marcina Bielskiego (1551) osiedlanie kolonistów na terenie Dołów jasielsko-sanockich przypisywano już Bolesławowi Chrobremu – „A dlatego je (Niemców) Bolesław tam osadzał, aby bronili granic od Węgier i Rusi; ale że był lud gruby, niewaleczny, obrócono je do roli i do krów, bo sery dobrze czynią, zwłacza w Spiżu i na Pogórzu, drudzy też kądziel dobrze przędą i przetoż płócien z Pogórza u nas bywa najwięcej”. Ponad trzydzieści lat później, w roku 1582, kronikarz Maciej Stryjkowski napisał, że niemieccy chłopi osadzeni pod Przeworskiem, Przemyślem, Sanokiem, i Jarosławiem są „dobrymi rolnikami”. W połowie XVI wieku północna część ziemi sanockiej kolonizowana była przez osadników z Mazowsza przy udziale starosty Zbigniewa Sienieńskiego.

Osadnicy ruscy i wołoscy, jak świadczą dokumenty pisane, wchodzą masowo na te tereny dopiero w XV wieku. Od średniowiecza góry otaczające Sanok były w całości własnością kilkunastu rodów szlacheckich. Najdawniejszymi rodami byli w tych górach Balowie, Tarnawscy, Herburtowie, Kmitowie, Fredrowie, Krasiccy, i Stadniccy. Był to zakątek kraju bardzo ubogi, nie było fortun wystarczających ani na „szampana, ani na zamorskie wojaże” W górach karpackich tylko sanockie były okolicą szlachty gniazdowej, ale już góry samborskie należały do królewszczyzn. Kolonizacja na prawie magdeburskim kończyła się na sanockim i przemyskim podgórzu, na samym pograniczu wschodnim i północno-wschodnim sanockiego wsie zakładane były na prawie wołoskim. Występowały tu również liczne „żupy solne”, z których Bojkowie rozwozili sól po całej Czerwonej-Rusi. Od drugiej połowy XIX w. rozwijał się tu przemysł naftowy.

Do 1946 r. południowo-wschodnie okolice Sanoka zamieszkane były przez Polaków i przez rusińskich Łemków. „Gdzie ich nazywano (1851), albo Sanockimi Góralami, albo też Lemkami, od przysłówka Lem, który używają, a który odpowiada co do znaczenia przysłówkowi „tylko”. Właśnie wśród tych Górali Sanockich, czyli jak ich zwać chcą Lemków, leży ponad Osławą trzy wioski w niewielkiej odległości od siebie, gdzie w jednej mówią ludzie „Lem” w drugiej „Nem” w trzeciej „Łeż”, tem samym tedy prawem można by ich nazywać Lemkami, Nemkami, i Łeżkami”. Rozproszone enklawy tej grupy pozostały do dnia dzisiejszego w dorzeczu Osławy m.in. w Mokrem, Szczawnem, Kulasznem, Łupkowie, Rzepedzi, Turzańsku, i Komańczy. W pieśniach górali sanockich podczas sobótek słychać było słowa „Zbirała sy fijałoński, na sobitku, na winoński. W latach 1945–1950 Łemkowie zostali wysiedleni do ZSRR lub częściowo na tzw. Ziemie Odzyskane Polski.

Sanockie było również oazą kapturowo-opończową, gdzie noszono jeżeli nie kapuzę, to peleryny, podobnie jak w krakowskich kierezyjach. Felwalteria, podobne jak opończe czarne z pąsowymi ozdobami, niekiedy połączenia białe z czarnym. Polska ludność nosiła kapuzy, dalej niż na zachodnią Ruś zwyczaj ten nie występował. Przyodziewek kobiecy to rańtuchy (velamen capitis), noszone przez dziewczyny i kobiety od Krakowa począwszy, wkładane na głowę z powagą i gracją. Na Rusi ta moda dalej nie sięgała. Chłopi spod Dynowa i Dubiecka mieli na głowach czerwoną rogatywkę krakowską z czarnym barankiem (1828), kobieta na głowie czepek zielony z wąskim czerwonym paskiem z dołu. Na szyję zarzucony na kształt szala biały rańtuch, którego końce sięgają aż do kostek, na nogach buty czarne. Chłopi spod Rymanowa i Sanoka przepasują się z wierzchu szerokim pasem z czerwonej skóry o 3 sprzączkach. Na nogach czarne wysokie buty. Kobiety opasane czerwonym pasem włóczkowym. Na głowie czepiec owinięty białą chustką. Na chustce biały rańtuch który obwija głowę i szyję. Wyroby garncarskie pochodziły z Kołaczyc, czarna ceramika z Mrzygłodu, biała z Poraża oraz inne wyroby ceramiczne z Węgier polewane i ozdobne.

Prehistoria

Ziemia sanocka była terenem zasiedlonym przez człowieka już od czasów neolitu (4500-1700 lat p.n.e.). Odnaleziono m.in. czekany brązowe w Uluczu, Stefkowej i Strachocinie oraz inne wyroby z epoki brązu m.in. w Zarszynie, Lesku, Czerteżu, Zagórzu, Bachórzu, Rajskiem i Załużu. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają ślady kultury przeworskiej z II wieku p.n.e. oraz poprzedzającą ją kulturę lateńską, której przedstawicielami na tym terenie byli Celtowie, a następnie wschodniogermańscy Wandalowie. Pod Sanokiem odkopano pierwszy złoty okaz monety celtyckiej na ziemiach polskich. Znalezisko typu Nike z Trepczy datuje się na drugą ćwierć II w p.n.e. W miejscowości Prusiek archeolodzy z Krakowa odkryli pierwsze cmentarzysko kultury przeworskiej w Karpatach. Chronologicznie znaleziska prusieckie są zgodne z przekazem Ptolemeusza, mówiącym o przenikaniu pewnych grup Wandalów – Lakringów, Hasdingów i Wiktofalów na południe w tereny dorzecza Cisy.

Rekonstrukcja zagrody celtyckiej odkrytej podczas prac archeologicznych nad górną terasą zalewową na prawym brzegu Sanu u podnóża Białej Góry w Sanoku (2018)

W październiku 2017 na terenie przeznaczonym pod budowę obwodnicy Sanoka archeolodzy z Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego odkryli na stanowisku nr 42 pozostałości osady z okresu wpływów rzymskich, datowaną wstępnie od końca II do początku V w n.e. Teren badań na tym stanowisku obejmował powierzchnię ponad 3 ha. W ciągu ostatnich kilku tygodni przebadane zostały 4 stanowiska archeologiczne. Tomasz Tokarczyk, kierownik misji archeologicznej, poinformował w listopadzie 2017, że do zbadania pozostało jeszcze około 8 stanowisk. Badania na tak szeroką skalę jeszcze nigdy nie były prowadzone w historii archeologii Sanoka. Poza fragmentami naczyń najcenniejszym odnalezionym zabytkiem jest srebrny denar cesarza Antoniusa Piusa, ozdoby w postaci paciorków bursztynowych, paciorki szklane i inne. Dotychczasowe ustalenia w postaci zgromadzonych artefaktów w omawianym przedziale czasowym korespondują z odkryciami dwóch wandalskich cmentarzy ciałopalnych w Prusieku i na wzgórzu Wroczeń. Projekt badawczy finansowany jest przez GDDKiA. Z Trepczy pochodzą również wczesnośredniowieczne (VIII–X w.) cmentarzyska ciałopalne i kurhanowe.

Księstwa ruskie

Wizerunek księcia Jerzego II na monecie „Moneta Russia”, 1340

W świetle badań archeologicznych główny gród sanocki, stanowiący siedzibę ruskiej administracji książęcej, mieścił się od pierwszej połowy XI wieku do pierwszej połowy XIII wieku na Horodyszczu w Trepczy, około 4 km na północ od obecnego centrum miasta. Gród otaczały trzy pierścienie wałów obronnych. Wśród orientowanych pochówków szkieletowych na cmentarzu wokół podmurowanej cerkwi drewnianej, złożonej z prostokątnej nawy i pięciokątnego prezbiterium o łącznej długości 10,5 m, znajdowały się bogato wyposażone grobowce z płyt kamiennych, a w sąsiedztwie domniemanej rezydencji odkryto dwie ołowiane pieczęcie księcia kijowskiego Ruryka Rościsławicza z przełomu XII/XIII w., fragment brązowego diademu książęcego oraz lokalnie wytwarzane enkolpia. Równolegle od końca XI w. funkcjonował podrzędny ośrodek na późniejszym wzgórzu zamkowym w Sanoku, umocniony pojedynczym wałem, obejmujący obiekty gospodarcze i cmentarz z prostymi pochówkami ziemnymi.

Najstarsza pisana wzmianka o grodzie Sanok dotyczy roku 1150 i pochodzi z ruskiego Latopisu Kijowskiego, zachowanego w XV-wiecznym Kodeksie Hipackim. Miasto zostało wówczas zajęte przez wojska króla Węgier Gejzy II podczas jego wyprawy przeciwko księciu halickiemu Władymirce, a sprawujący w mieście rządy posadnik Jasz dostał się do niewoli. Przez kolejne kilkadziesiąt lat Sanok znajdował się pod kontrolą Korony węgierskiej oraz urzędujących tu starostów węgierskich.

Około połowy XIII w. doszło do zniszczenia wału na Horodyszczu, prawdopodobnie w wyniku najazdu mongolskiego, co sugerują groty strzał koczowników odnalezione w spalonej warstwie umocnienia, i w rezultacie do przeniesienia głównego grodu na wzgórze zamkowe w Sanoku. Na Horodyszczu istniała jeszcze do początku XIV w. nowsza świątynia, zbudowana w sąsiedztwie poprzedniej, nieco mniejsza (8,5 m długości) od niej i również otoczona cmentarzem. Tymczasem na zachód od nowej siedziby grodowej na sanockim wzgórzu zamkowym, na terenie późniejszego starego miasta, rozwinęły się dwa podgrodzia, a na Zamczysku w dzielnicy Biała Góra funkcjonował na przełomie XIII/XIV w. gródek strażniczy, przypuszczalnie zlikwidowany podczas zajęcia Sanoka przez Kazimierza Wielkiego.

20 stycznia 1339 książę halicko-wołyński Jerzy II z rodu Piastów zawarł kontrakt z Bartkiem z Sandomierza, w którym nadał mu wójtostwo w Sanoku i powierzył mu lokację miasta na prawie magdeburskim w miejscu istniejącego grodu. Wśród mieszkańców objętych bez różnicy stanu, płci i pochodzenia nowym niemieckim prawem miejskim byli Niemcy, Polacy, Węgrzy i Rusini. Ustanowienie jednolitej gminy podległej bez wyjątków jurysdykcji wójta stanowiło nowość na Rusi i nie było spotykane także później, w okresie rządów polskich. Wśród świadków spisanej umowy figurują przybyli do Sanoka wójt bocheński Wojciech z Lipia (jeden z sędziów procesu warszawskiego) i Bartłomiej, pierwszy znany wójt Starej Warszawy, a także Jan zwany Lacta, Johannes Brunonis i Leon z Żywca (Leo de Sywicz). W skład uposażenia wójta Bartka wszedł młyn w Trepczy (Trebscz).

Zdaniem Mychajła Hruszewskiego nowe miasto w Sanoku, zamieszkane głównie przez ludność napływową – Niemców, Polaków, Węgrów (lub Niemców z Węgier), powstało w pobliżu starego ośrodka, którego społeczność kierowała się nadal prawem ruskim. Na podstawie dokumentu z 1339 Andrzej Janeczek wskazuje jednak, że Sanok miał zostać zreorganizowany w całości i poddany jednolitej jurysdykcji. Plany te mogła pokrzyżować śmierć Jerzego II.

Królestwo Polskie

Rynek w Sanoku

W 1340 r. Kazimierz III Wielki wkroczył zbrojnie na zapisane mu przez Jerzego II ziemie ruskie, włączając ich zachodnią część do Królestwa Polskiego. Sanok został stolicą najmniejszej w polskiej Koronie ziemi sanockiej. W 1366 miasto, w którym urząd wójta pozostawał wówczas nieobsadzony, otrzymało od niego nowy przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim, a wpływy prawa polskiego zostały pozbawione ważności.

Organizację kościoła łacińskiego na ziemi przemyskiej i sanockiej, podporządkowanego poprzednio bezpośrednio papieżowi, przeprowadził w ostatniej ćwierci XIV w. franciszkanin Eryk z Winsen. 2 maja 1417 w Sanoku odbył się w kościele franciszkańskim ślub Jagiełły z jego trzecią żoną Elżbietą Granowską.

Zamek Królewski po przebudowie

Na sanockim zamku po śmierci Władysława Jagiełły przez wiele lat mieszkała jego czwarta żona, królowa Zofia Holszańska, zwana Sońką. W latach 1555–1556 w zamku rezydowała królowa węgierska Izabela. O zasługach królowej Bony dla miasta świadczy włączenie herbu Sforza (wąż połykający Saracena) do herbu miasta. Okres od połowy XIV do połowy XVI wieku uchodzi za najpomyślniejszy w dziejach miasta. Od XV w. do XVIII w., miasto było miejscem odbywania się sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego.

Od końca XVI w. rozpoczął się powolny upadek Sanoka. Wpłynęły na to liczne pożary, z których największy zniszczył miasto niemal doszczętnie – ocalał tylko kościół franciszkanów, 5 domów i górne przedmieście.

 Osobny artykuł: Herb Sanoka.

Galicja w zaborze austriackim

W wyniku I rozbioru Polski w roku 1772 Sanok oraz ziemia sanocka zostały zajęte przez Austrię i weszły w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. Ponieważ miasto było zniszczone, a sanocki ratusz spalony, władze administracyjne przeniosły siedzibę powiatu do zamku w Lesku. Od tego też roku miasto należało do cyrkułu (obwodu) leskiego, a następnie sanockiego. Siedziba powróciła do Sanoka w roku 1798, otrzymując na siedzibę budynek z którego usunięto szpital. Dopiero w 1812 r. cyrkuł został przeniesiony do wyremontowanego budynku zamku.

W 1848 r., w okresie Wiosny Ludów, powstała w Sanoku Rada Narodowa Obwodu Sanockiego i zorganizowała się Gwardia Narodowa Ziemi Sanockiej.

Około 1845 r. powstał w Sanoku kotlarski warsztat rzemieślniczy założony przez Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego. W roku 1886 został on przemianowany na zakład przemysłowy. Kazimierz Lipiński (syn Walentego) założył w kilka lat później Pierwsze Galicyjskie Towarzystwo Budowy Maszyn i Wagonów w Sanoku i w latach 1894–1895 przystąpił do budowy fabryki na terenie dzielnicy Posada Olchowska. Tradycje tej fabryki kultywuje obecnie Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan”. Ogromne znaczenie dla rozwoju oświaty i kultury w XIX w. miało założenie w 1848 r. drukarni przez Karola Pollaka. W roku 1855 wydrukowano pierwszy zeszyt „Biblioteki Polskiej” redagowany przez Kazimierza Józefa Turowskiego. W roku 1861 Pollak założył księgarnię i wypożyczalnię książek.

Po reformie administracyjnej w roku 1864 miasto było siedzibą starostwa i powiatu sądowego w kraju Galicja. W roku 1883 miasto liczyło 5181 mieszkańców. W 1853 miasto odwiedził cesarz Franciszek Józef I, a w roku 1915 następca tronu i przyszły cesarz austriacki Karol I.

Duże znaczenie dla rozwoju miasta miało wybudowanie w 1872 r. linii kolejowej z Chyrowa przez Zagórz i Łupków na Węgry oraz w 1884 r. wykonanie odcinka z Zagórza przez Sanok, do Jasła.

Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Sanoku

20 listopada 1888 roku powstało polskie Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Sanoku. Na początku 1908 w ludności miasta 52,7% stanowili Żydzi (szóste miejsce wśród miast galicyjskich).

W 1911 w Sanoku obszar posiadali: Aleksander Mniszek-Tchorznicki 150 ha, gmina 302 ha, włościanie 588 ha.

II Rzeczpospolita

Pierwszego listopada 1918 r. z gmachu Sokoła wyszły pierwsze polskie patrole i nastąpiło przejęcie władzy przez Polaków. W 1923 w mieście wybuchł strajk powszechny, w którym uczestniczyło 1800 osób. W 1939 Sanok liczył ok. 18 tys. mieszkańców, z czego ok. 7,5 tys. (ok. 40% populacji) podczas okupacji niemieckiej straciło życie (w większości Żydów). W 1939 w Sanoku mieszkało około 5,4 tys. Żydów, co stanowiło w przybliżeniu 30% ogółu mieszkańców, Polacy natomiast stanowili ponad 60% mieszkańców Sanoka, było też około 5% Rusinów (Łemków). Żydzi zajmowali się nie tylko handlem (74% kupców było narodowości żydowskiej), ale również działalnością przemysłową (90% przemysłowców różnych branż było Żydami). Na 30 kancelarii adwokackich 18 było żydowskich. Na 43 praktykujących lekarzy 22 było również Żydami. W 1929 w Sanoku powstał oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Do 25 marca 1930 w Sanoku znajdowała się siedziba Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej, któremu podlegały komisariaty i placówki nadzorujące południową granicę Rzeczypospolitej w woj. krakowskim, lwowskim i stanisławowskim.

W 1936 odbył się w Sanoku „Zjazd Górski”, na którym zaprezentowały się regionalne grupy góralskie zamieszkujące Karpaty od Cieszyna po granicę z Rumunią. W trakcie tego Zjazdu zainicjowano powstanie Związku Ziem Górskich. W latach 1938–1944 Sanok był siedzibą apostolskiego administratora Łemkowszczyzny Ołeksandera Małynowskiego.

Dawne Koszary wojskowe (ul. Adama Mickiewicza 23) (XIX w.) następnie 2 Pułk Strzelców Podhalańskich obecnie Placówka Straży Granicznej w Sanoku

W garnizonie Sanok stacjonował 2 Pułk Strzelców Podhalańskich wchodzący w skład 22 Dywizji Piechoty Górskiej. Rozkazem Komendanta Straży Granicznej z 16 stycznia 1939 w Sanoku utworzono Komendę Obwodu Straży Granicznej wchodzącej w skład Wschodnio-Małopolskiego Okręgu Straży Granicznej we Lwowie, której podlegały Komisariaty w Dwerniku, Cisnej, Komańczy i Posadzie Jaśliskiej.

II wojna światowa

Pod Sanokiem walki obronne z nacierającymi wojskami niemieckimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Łukoskiego. W dniu 9 września 1939 przez Lesko do Ustrzyk wycofywali się żołnierze batalionu Obrony Narodowej „Sanok” (dowódca batalionu kpt. Tadeusz Kuniewski) i toczyli walki w celu opóźnienia marszu Niemców na wschód.

Od 26 października 1939 istniał dystrykt krakowski, powiat sanocki (Landkreis Sanok), któremu podlegały komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie. Przez Sanok na rzece San ustalona została do czerwca 1941 granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka oraz część powiatu sanockiego dostały się w okresie 1939–1941 pod okupację sowiecką.

W okresie II wojny światowej w Sanoku mieściła się Komenda Obwodu AK o kryptonimie OP-23, podzielona na 10 placówek. W Placówce Sanockiej dowodzili Placówką: od II 1943 – IX 1943 Władysław Pruchniak ps. „Sęp”, „Ireneusz”, „Felek”, IX 1943 – 1944 Paweł Dziuban ps. „Dziedzic”.

3 sierpnia 1944 Sanok został zajęty przez oddziały 2 i 7 dywizji piechoty oraz 101 korpusu armijnego 38 armii 1. Frontu Ukraińskiego (w 1947 roku ku ich czci wzniesiono tzw. Pomnik Wdzięczności w parku miejskim).

 Osobny artykuł: Getto w Sanoku.

Okres Polski Ludowej 1944–1989

Po rozpoczęciu operacji lwowsko-sandomierskiej przez Armię Czerwoną Sanok zdobyły 3 sierpnia 1944 wojska 101 Korpusu Piechoty. Następnie z tego rejonu, 12 stycznia 1945 ruszyła ofensywa wojsk radzieckich zwana operacją dukielsko-preszowską przeprowadziły ją wojska 4 Frontu Ukraińskiego, w tym 38 Armia. Okupowany przez Niemców obszar przeszedł pod wojskowe zarządy Armii Czerwonej tzw. „wojennyje komanda”. Uczestniczący w walkach z Niemcami żołnierze Armii Krajowej byli natychmiast rozbrajani i aresztowani.

W czasie wojny, jak i po niej, bezpośredniego ataku nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA na Sanok nie było. Niemniej jednak w latach 1944–1947 zamordowali oni w pobliżu miasta 20 Polaków.

W połowie 1945 roku władza komunistyczna zaczęła się umacniać, na co odpowiedzią było pojawienie się partyzantki antykomunistycznej reprezentowanej przez Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ „Zuch” mjr Antoniego Żubryda. Partyzanci podjęli walkę z aparatem bezpieczeństwa, Milicją Obywatelską, Korpusem Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz przedstawicielami NKWD. W odpowiedzi na działania Narodowych Sił Zbrojnych, przedstawiciele władzy ludowej zastosowali różnorodne praktyki, z egzekucjami włącznie. 24 maja 1946 roku na stadionie miejskim w Sanoku, w obecności przymusowo spędzonej tam ludności lokalnej straceni zostali: szer. Władysław Kudlik oraz szer. Władysław Skwarc. 4 lipca powieszono na sanockim rynku chor. Henryka Książka (wszyscy trzej z batalionu majora Żubryda). Egzekucja ta przeszła do historii miasta pod nazwą Trzech straconych (w nawiązaniu do zabitych przez rosyjskie wojsko demonstrantów w Warszawie w 1861 znanych jako Pięciu poległych).

Biurowiec Sanockiej Fabryki Autobusów Autosan

Lata powojenne to równocześnie okres odbudowy ze zniszczeń, a następnie rozbudowy zakładów przemysłowych w ramach budowy gospodarki socjalistycznej. Sanoccy potentaci: Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan” i Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” zatrudniający tysiące pracowników wpłynęli na wszechstronny rozwój miasta. Wokół starej części Sanoka powstały nowe osiedla mieszkaniowe. Na początku lat 70. liczba mieszkańców wzrosła do ponad 22 tys., a w połowie lat 80. przekroczyła 40 tys. mieszkańców podwajając liczbę populacji z międzywojnia.

Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 6 października 1972, zniesiono powiat sanocki od 1 listopada 1972 (jego część włączono do utworzonego wówczas powiatu bieszczadzkiego), a z miasta Sanok utworzono powiat miejski Sanok, poszerzając dotychczasowe granice miasta (przyłączono kilka miejscowości na południu: Zahutyń, Dolinę, Zasław, Zagórz, Wielopole). Sanok stał się największym obszarowo miastem w całej swej 700-letniej historii. „Wielki Sanok” przetrwał zaledwie pięć lat, jego istnienie zlikwidowała kolejna reforma administracyjna w 1975 oraz nadanie praw miejskich Zagórzowi w 1977.

W latach 1983–2016 Sanok był siedzibą władyki prawosławnej eparchii przemysko-nowosądeckiej.

III Rzeczpospolita

W latach 1975–1998 Sanok należał do województwa krośnieńskiego.

Uchwałą z 17 grudnia 2020 Rady Miasta Sanoka wyznaczono na terenie Gminy Miasta Sanoka i Gminy Sanok aglomerację Sanok o równoważnej liczbie mieszkańców 61535 oraz zlokalizowaną na terenie miejscowości: Sanok, Bykowce, Czerteż, Falejówka, Jędruszkowce, Jurowce, Kostarowce, Markowce, Pakoszówka, Pisarowce, Płowce, Prusiek, Raczkowa, Sanoczek, Srogów Dolny, Srogów Górny, Strachocina, Stróże Małe, Trepcza, Wujskie, Zabłotce, Załuż z oczyszczalnią ścieków w Trepczy. Inną uchwałą z tego samego dnia wyrażono wolę zmiany granic administracyjnych Miasta Sanoka poprzez włączenie części terytorium sąsiednich gmin do Miasta Sanoka. Z dniem 1 stycznia 2023 do obszarzu miasta został włączony teren 102 ha z sołectwa Trepcza.

Kultura i sztuka

Kościół oo. franciszkanów
Plac św. Michała: Kościół Przemienienia Pańskiego i Dom mansjonarski
Ratusz przy ul. Rynek 16
Plac św. Jana
Willa Zaleskich
Ramerówka
Zabytkowy budynek biblioteki miejskiej i pomnik Grzegorza z Sanoka
Plac Harcerski: niestniejący tzw. Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej i Park miejski im. Adama Mickiewicza
Muzeum Historyczne dawniej Zamek Królewski posiada cenne zbiory m.in. galerię autorską Zdzisława Beksińskiego
Muzeum Budownictwa Ludowego
 Z tym tematem związana jest kategoria: Kultura w Sanoku.

Zabytki i budynki

 Z tym tematem związana jest kategoria: Architektura w Sanoku.
 Z tym tematem związana jest kategoria: Zabytki w Sanoku.

Pomniki

Place, parki

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ulice i place w Sanoku.

Muzea, galerie i atrakcje turystyczne

  • Muzeum Historyczne – istnieje od 1934 roku, największa w Europie kolekcja ponad 700 ikon z XV-XIX wieku oraz wystawa twórczości Zdzisława Beksińskiego.
  • Muzeum Budownictwa Ludowego (skansen) – założone w 1958 roku, największy w Polsce, jeden z największych w Europie obiekt tego typu, wyjątkową atrakcję skansenu stanowi ekspozycja malarstwa cerkiewnego (XVI-XIX w.) oraz architektura sakralna. Sanockie Muzeum Budownictwa Ludowego oraz Muzeum Historyczne rekomendowane są przez Encyklopedię Larousse’a.
  • BWA Galeria Sanocka – powstała w maju 2006 roku, instytucja miejska, niekomercyjna.
  • Galeria PWSZ – w galerii można zobaczyć dzieła studentów PWSZ w Sanoku, którzy kształcą się w Instytucie Edukacji Artystycznej.

Festiwale i przeglądy

Współcześni artyści sanoccy

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie kultury związani z Sanokiem.

Domy kultury

Biblioteki

  • Biblioteka Miejska im. Grzegorza z Sanoka
    • Filia nr 1 (Dąbrówka)
    • Filia nr 2 (Posada)
    • Filia nr 3 (Wójtostwo)
    • Filia nr 4 (Olchowce)
  • Biblioteka PWSZ
  • Biblioteka Pedagogiczna
  • Biblioteka Muzeum Historycznego w Sanoku
  • Biblioteka Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Odniesienia w kulturze masowej

Ludzie związani z Sanokiem

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Sanokiem.

Można wspomnieć o takich artystach jak: Jan Gniewosz (poł. XIX w.), Józef Sitarz, Leon Getz i Władysław Lisowski (okres międzywojenny) oraz Roman Tarkowski, Anna i Tadeusz Turkowscy, Kazimierz Florek, Marian Kruczek, Kalman Segal, Zdzisław Beksiński, Władysław Szulc, Janusz Szuber, Barbara Bandurka, a także licznych intelektualistach, reprezentujących różne dziedziny nauki: Julianie Krzyżanowskim, Romanie Vetulanim i jego synach czy Adamie Fastnachcie. Z Sanoka pochodził również Juliusz Kühl, polski dyplomata pochodzenia żydowskiego, pracownik konsulatu RP w Bernie i uczestnik akcji fabrykowania paszportów latynoamerykańskich dla ratowania Żydów z Holocaustu.

Od 1867 roku władze miasta przyznają tytuł Honorowego Obywatelstwa Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka, które otrzymują osoby uznane za zasłużone dla Sanoka, a także wybitne osobistości.

 Z tym tematem związana jest kategoria: Honorowi obywatele Sanoka.

Demografia

Według prognoz Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN z roku 2017 miastu grozi marginalizacja i zjawiska kryzysowe związane m.in. ze spadkiem liczby ludności, zwłaszcza osób młodych i lepiej wykształconych.

Panorama Sanoka w tle Góra Parkowa

Liczba osób zameldowanych na 31.12.2019r. w Sanoku wynosiła 37 113 osób.

Rejestr mieszkańców z podziałem na dzielnice prezentuje się następująco (dane na 31.12.2019r):

Błonie – 4866 osób

Dąbrówka – 3866 osób

Olchowce – 2667 osób

Posada – 5808 osób

Śródmieście – 5869 osób

Wójtostwo – 11463 osoby

Zatorze – 1633 osoby

Rok 1867 1883 1900 1910 1921 1930 1931 1939 2000
Liczba mieszkańców 3105 5181 5800 10 711 9600 10 711 14 300 17 862 41 401

Dane z 31 grudnia 2014:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 38 818 100 20 289 52,2 18 529 47,8
Gęstość zaludnienia
1019,38 532,80 486,58
  • Piramida wieku mieszkańców Sanoka w 2014 roku.


Polityka i administracja

Budżet miasta

Budżet miasta Sanoka
1. 2008 83,3 mln zł
2. 2009 88,0 mln zł
3. 2010 83,6 mln zł
4. 2011 117,5 mln zł

Dzielnice Sanoka

W październiku 1984 uchwałą ustanowiono w Sanoku pięć dzielnic i nadano im nazwy: Śródmieście, Wójtostwo, Posada, Dąbrówka, Olchowce. W późniejszym czasie dołączono Zatorze i Błonie. W granicach miasta znajdują się następujące osiedla: Jana Pawła II, Sierakowskiego, Sadowa, Kiczury, Biała Góra, Okołowiczówka, Kościuszki, Robotnicza, Podgaje, Szklana Góra, Porcelana, Jerozolima, Zawadka, Jana III Sobieskiego, Olchowce, Czerwony Pagórek, Nad Stawami, Wyspiańskiego, Zawiszy.

Burmistrz i rada miasta

Na czele miasta stoi burmistrz Sanoka, wybierany w wyborach bezpośrednich. W wyborach samorządowych w 2018 na urząd został wybrany Tomasz Adam Matuszewski, zaprzysiężony na urząd 19 listopada 2018.

Ratusz miejski – siedziba Urzędu Miasta, Rady Miasta, Rady Powiatu i Burmistrza Miasta Sanoka

Organem stanowiącym jest Rada Miasta Sanoka, składająca się z 21 radnych- Radni Rady Miejskiej VIII kadencji wybrani w wyborach samorządowych w 2018:

  • KW Prawo i Sprawiedliwość – 9 mandatów, Adam Kornecki – 503 głosów, Wanda Kot – 346 głosów, Łukasz Radożycki – 296 głosów, Grażyna Rogowska-Chęć – 320 głosów, Ryszard Karaczkowski – 266 głosów, Stanisław Chęć – 506 głosów, Grzegorz Kozak – 310 głosów, Henryka Tymoczko – 337 głosów, Roman Babiak – 280 głosów
  • KWW Demokraci Ziemi Sanockiej – 4 mandaty; Zofia Kordela-Borczyk – 348 głosów, Sławomir Miklicz – 572 głosów, Jakub Osika – 698 głosów, Teresa Lisowska – 169 głosów
  • KWW Łączy Nas Sanok – 4 mandaty; Andrzej Romaniak – 222 głosów, Tomasz Matuszewski – 517 głosów (po wyborze na urząd burmistrza jego miejsce zajął Marek Karaś), Radosław Wituszyński – 135 głosów, Katarzyna Sieradzka – 147 głosów
  • KWW Niezależni Sanok – 2 mandaty, Agnieszka Kornecka-Mitadis – 184 głosów, Maciej Drwięga – 371 głosów
  • KWW Samorządu Ziemi Sanockiej – 2 mandaty; Beata Wróbel – 141 głosów; Adam Ryniak – 304 głosów

Wspólnoty wyznaniowe

Cerkiew greckokatolicka św. Dymitra
Kościół polskokatolicki Matki Bożej Różańcowej
Sobór prawosławny Świętej Trójcy
Kościół zboru Ewangelicznej Wspólnoty Zielonoświątkowej

Cmentarze

Oświata

 Z tym tematem związana jest kategoria: Oświata w Sanoku.

Przedszkola

  • Publiczne Przedszkole Samorządowe nr 1
  • Publiczne Przedszkole Samorządowe nr 2 im. Jana Pawła II
  • Publiczne Przedszkole Samorządowe nr 3
  • Publiczne Przedszkole Samorządowe nr 4

Szkoły podstawowe

  • Szkoła Podstawowa nr 1 im. gen. B. Prugara-Ketlinga
  • Szkoła Podstawowa nr 2 im. Św. Kingi
  • Szkoła Podstawowa nr 3 im. Tadeusza Kościuszki
  • Szkoła Podstawowa nr 4 im. Zdzisława Peszkowskiego
  • Szkoła Podstawowa nr 5
  • Szkoła Podstawowa nr 6 im. Jana Pawła II
  • Szkoła Podstawowa nr 7

Gimnazja

Gimnazjum nr 2 im. Królowej Zofii

Szkoły policealne

  • Podkarpacka Szkoła Przedsiębiorczości
  • Szkoła Policealna dla Dorosłych nr 1
  • Szkoła Policealna dla Dorosłych nr 3
  • Zespół Szkół Medycznych im. Anny Jenke

Szkoły wyższe

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Grodka

Inne

  • Podkarpacka Szkoła Przedsiębiorczości
  • Policealne Studium w Sanoku Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Rzeszowie
  • Centrum Doskonalenia Nauczycieli
  • Technikum na podbudowie ZSZ
  • Centrum Kształcenia Praktycznego
  • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. Wandy Kossakowej
  • Szkoła Muzyczna imienia Mikołaja Witalisa
  • Uniwersytet III Wieku im. Jana Grodka

Szkoły ponadgimnazjalne

II Liceum Ogólnokształcące im. Marii Skłodowskiej-Curie
Zespół Szkół nr 1 im. Karola Adamieckiego
Zespół Szkół nr 2 im. Grzegorza z Sanoka
    • III Liceum Ogólnokształcące
    • II Liceum Profilowane
    • Technikum nr 2
    • Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 2
Zespół Szkół nr 3 im. Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego
  • Zespół Szkół nr 3 im. Walentego Lipińskiego i Mateusza Beksińskiego (b. Zespół Szkół Technicznych)
    • V Liceum Ogólnokształcące
    • III Liceum profilowane
    • Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 3
    • Szkoła Policealna Zaoczna
    • Technikum nr 3
  • Zespół Szkół nr 4 im. Kazimierza Wielkiego (b. Zespół Szkół Budowlanych)
    • VI Liceum Ogólnokształcące
    • Technikum nr 4
    • Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 4
    • Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 6
    • Technikum Uzupełniające dla Dorosłych
  • IV Liceum Profilowane
  • Zespół Szkół nr 5 im. Ignacego Łukasiewicza (b. Zespół Szkół Zawodowych)
    • V Liceum Profilowane
    • Technikum nr 5
    • Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 5
    • Liceum Ogólnokształcące uzupełniające dla dorosłych

Sport i rekreacja

Kompleks MOSiR, po prawej lodowisko Arena Sanok
Tor łyżwiarski Błonie, jeden z czterech tego typu obiektów w Polsce
Hokeiści Ciarko PBS Bank Sanok świętujący zdobycie Mistrzostwa Polski (14.03.2012)
Piłkarze Stali Sanok (21.08.2010)
 Z tym tematem związana jest kategoria: Sport w Sanoku.

Głównym podmiotem odpowiedzialnym za sport i rekreację w mieście jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji (MOSiR), założony w 1965 roku. Pod jego egidą funkcjonuje tor łyżwiarski Błonie (otwarty w 1980) oraz hala widowiskowo-sportowa z lodowiskiem Arena Sanok (otwarta w 2006), spełniająca wymogi do organizowania mistrzostw Europy czy świata w wielu dyscyplinach sportowych. Obiekt jest jedną z najnowocześniejszych hal sportowych w Polsce. Może pomieścić do 5000 osób (miejsc siedzących ok. 3000). Hala jest również wyposażona w scenę do organizowania koncertów.

Obiekty sportowe

Kluby sportowe

W Sanoku działają kluby sportowe. Najstarszym jest Sanoczanka Sanok, założony w 1935 roku, obecnie nieistniejący (jego tradycje kontynuuje drużyna PBS Bank Sanoczanka Sanok. Najbardziej utytułowany jest sanocki klub hokeja na lodzie, założony pierwotnie w 1958, działający pod nazwami Stal, STS, SKH, KH, Ciarko KH, występujący w najwyższej klasie rozgrywkowej (najwyższej klasie rozgrywkowej), dwukrotny zdobywca Pucharu Polski z 2010 i 2011 oraz Mistrzostwa Polski z 2012 i 2014. Drugim klubem jest Stal Sanok (założony w 1946, w przeszłości klub wielosekcyjny, później prowadzący drużynę piłki nożnej), którego drużyna zasłynęła zw wyeliminowania aktualnego mistrza Polski, zespołu Legii Warszawa z Pucharu Polski w 2006 roku oraz m.in. Widzewa Łódź z edycji Pucharu Polski w 2008 roku. Popularne jest także łyżwiarstwo szybkie.

Sportowcy pochodzący z Sanoka

 Z tym tematem związana jest kategoria: Sportowcy związani z Sanokiem.

Najbardziej znanymi sportowcami pochodzącymi z Sanoka są m.in. panczeniści Katarzyna Bachleda-Curuś (dwukrotna medalistka zimowych igrzysk olimpijskich w biegu drużynowym) i Maciej Biega (olimpijczyk z Vancouver), hokeiści Piotr Milan, Marcin Ćwikła, Tomasz Demkowicz, Maciej Mermer i Michał Radwański, Karol Biłas, Bartosz Florczak (sześciu ostatnich – reprezentanci Polski), piłkarz i obecnie trener piłkarski Orest Lenczyk, biathlonista Łukasz Szczurek (urodzony w Sanoku, lecz wychowywał się w Iwoniczu-Zdroju, dwukrotny olimpijczyk) i kolarz górski Marcin Karczyński (olimpijczyk z Aten). Artur Szychowski (Mistrz i reprezentant Polski w Kickboxingu) Kamil Rościński (Mistrz i Reprezentant Polski w Kickboxingu) Adam Tutak (Mistrz i Reprezentant Polski w Kickboxingu oraz medalista Mistrzostw Polski w Boksie Olimpijskim)

Rozrywka i rekreacja

Sanockie Błonie stanowią tereny zielone rozciągające się od Obwodnicy Północnej do rzeki San. W okresie letnim są istotnym miejscem rekreacji i wypoczynku dla okolicznych mieszkańców. Organizowane są tu miejskie imprezy masowe, koncerty. Na błoniach znajdują się boiska do piłki nożnej, koszykówki, stoły do tenisa stołowego itp.

Transport

 Z tym tematem związana jest kategoria: Stacje i przystanki kolejowe w Sanoku.
Dworzec główny PKP w Sanoku
Dworzec autobusowy w Sanoku nocą (2019)

Komunikację miejską oraz podmiejską obsługuje MKS Sanok.

W rejonie Sanoka przebiegają:

1 lipca 2017 stary dworzec autobusowy w Sanoku został zamknięty w celu przebudowy. W marcu 2019 zakończono budowę nowego budynku dworca połączonego zadaszonym łącznikiem z dworcem kolejowym.

Transport lotniczy

W Sanoku znajdują się dwa lądowiska dla śmigłowców SP ZOZ Lotniczego Pogotowia Ratunkowego. Lądowisko Sanok-Baza usytuowane jest na Białej Górze na prawym brzegu Sanu. Śmigłowce sanockiego LPR obsługują całe województwo podkarpackie, głównie Bieszczady, zapewniając szybką pomoc mieszkańcom województwa i turystom odwiedzającym ten region. Dysponuje śmigłowcem Eurocopter EC135, który w połowie sierpnia 2010 zastąpił wysłużonego Mi-2. Lądowisko zostało gruntownie przebudowane i od maja 2012 roku można na nim wykonywać loty całodobowe. Drugie lądowisko Sanok-Szpital dla helikopterów znajduje się przy Szpitalu Specjalistycznym w bezpośrednim sąsiedztwie Szpitalnego Oddziału Ratunkowego, które również może przyjmować śmigłowce zarówno w dzień, jak i nocą dzięki zainstalowaniu najnowocześniejszego oświetlenia naprowadzającego na obu lądowiskach. Niejednokrotnie ratownicy sanockiego LPR współpracują w czasie akcji ratowniczych z Grupą Bieszczadzką GOPR.

Najbliższe lotnisko sportowo-szkoleniowe znajduje się w Krośnie a lotnisko pasażerskie Rzeszów-Jasionka obsługujące połączenia krajowe i zagraniczne oddalone jest o 80 km.

Media

Radia

Czasopisma

Współpraca międzynarodowa

Plac Miast Partnerskich z obiektami upamiętniającymi współpracę międzynarodową (2012)

Miasta i gminy partnerskie):

Miasto Państwo Rok zawiązania
Białogród nad Dniestrem Ukraina  Ukraina
Cestas Francja  Francja (UE)
Fürstenwalde/Spree Niemcy  Niemcy (UE)
Kamieniec Podolski Ukraina  Ukraina
Gyöngyös Węgry  Węgry (UE)
Humenné Słowacja  Słowacja (UE)
Östersund Szwecja  Szwecja (UE)
Reinheim Niemcy  Niemcy (UE)
Truskawiec Ukraina  Ukraina 2023

Wyróżnienia

  • Tytuł „Gmina Przyjazna Środowisku” (przyznany przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego 11 lipca 2006).

Uwagi

  1. Organy Samorządowe Miasta Sanoka w celach określonych Uchwałą Rady Miejskiej Nr IV/21/90 z dn. 27.07.1990 r. posługują się nazwami „Rada Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka” i „Burmistrz Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka”.
  2. Chodzi tu o wariant zapisu nazwy utrwalony we wczesnonowożytnym kodeksie Chlebnikowskim(inne języki) z 1560, zawierającym tekst Latopisu Kijowskiego, i w powielającym go kodeksie Pogodyńskim z 1620.

Przypisy

  1. a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku , Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 (pol.).
  2. Geoportal.
  3. Statut Miasta Sanoka. Rada Miasta Sanoka. .
  4. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r. .
  5. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Bukowsko. Bukowsko. Kwiecień 2005. Urząd Gminy Bukowsko. s. 5–7.
  6. Wojciech Blecharczyk. Walory przyrodnicze obszaru powiatu sanockiego. Rocznik sanocki. 2001. s. 272–279.
  7. Ministerstwo Środowiska. Polskie obszary Natura 2000. 2009-11-05 http://natura2000.gdos.gov.pl/ .
  8. Park miejski w Sanoku. Zielone Karpaty. Piotr Kutiak. 2009.
  9. Waldemar Bałada. Sanok. Zielone pomniki. Gazeta Wyborcza. Turystyka. 2008.11.17.
  10. Władysław Makarski Stosunki etniczno-językowe regionu krośnieńsko-sanockiego. 2007. Późne Średniowiecze w Karpatach polskich. s. 43.
  11. Mikołaj Rudnicki. Prasłowiańszczyzna. t.I, s. 210.
  12. „Celtyckie nazwy rzek, głównie dopływów Wisły, jak Raba, Ropa, San i inne”, „Światowit. Rocznik poświęcony archeologii i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1962. 254.; „ cytowane w literaturze, a więc: San, Raba, Ropa oraz braha albo bryja, sługa, hak, szczęka (patrz prace Mikołaja Rudnickiego, Jan Rozwadowskiego. Nazwy Wisły i jej dorzecza. Monografia Wisły. 2. – Studia nad rzek słowiańskich, I. Rozprawa. PAU. XLIII; przypisy tamże)”, Janina Rosen-Przeworska. Tradycje celtyckie w obrzędowości Protosłowian. Ossolineum. 1964. s. 117; „Pierwiastek celtycki sań, sen, od którego wywodzi się nazwa rzeki San (tak samo, jak i Sekwany)”, Kultura. Instytut Literacki (Paris, France). 1987. s. 175.; „ na linii na wschód po rzekę San, i dalej wznosząc łańcuch imponujących fortec położonych na wzgórzach. W okolicach Krakowa celtyckie nazwy miejscowości i rzek – takie jak Tyniec czy Soła ”, Norman Davies, Elżbieta Tabakowska. Boże igrzysko. Znak. 1989. s. 77; „San (lateinische Graphie wie bei Sandomierz, Santok usw.). Vgl. altind. sindhu- „Fluß”, den irischen GN Shannon und den Maizzufluß Sinn”, Irena Kwilecka. Etnolingwistyczne i kulturowe związki Słowian z Germanami. Instytut Słowianoznawstwa PAN. 1987. ISBN 83-04-02472-1, s. 64.
  13. „Puisqu’il est impossible de les enumerer tous citons moins: Brda, Brenna, Bzura, Drwęca, Mroga (rzeka), Nida, Raba, San etc. Bzura selon Jan Rozwadowski correspond avec Brigulos, Drwęca aves Druentia, Durance, Nida avec Nidder, Raba avec Raab, San avec Sadne et Sein.” Ethnologia Polona. Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk). 1981. p. 49.
  14. „An adouci en san, eau, rivière; stach, sinueux, qui tourne. Allusion au cours sinueux de la Charente”. op. cit. Antiq. de France. Revue des ëtudes historiques. Société des études historiques. 1835, p. 242.; Senne, nom propre de rivière. – Scène, ». L liou on l’on joue. – Seine, sf, sorte de «lot. 17. Cen», sm, impôt. – San, np Sen», sm, jugement ”. Dictionnaire de pédagogie et d’instruction primaire. Ferdinand Edouard Buisson. 1883. p. 980.
  15. „Le terme sawn « cleft, gully » est rapproché du breton san, saon s.f. « aqueduct, san-dour ».” Études celtiques. Société d’Éditions „Les Belles Lettres”, 1985 p. 337.
  16. „La racine san est à la base des patronymes: Sangnier, Sagne, Sagnolle, Lassassaigne et Delassassaigne dont un ancentre a habitè près d’un marais.” Paul Bailly. Toponymie en Seine-et-Marne: noms de lieux. Editions Amatteis, 1989. p. 77.
  17. Janeczek 2019 ↓, s. 68.
  18. Marian Friedberg, Kultura polska a niemiecka: elementy rodzime a wpływy niemieckie w ustroju i kulturze Polski średniowiecznej, Instytut Zachodni, 1946, t. I, s. 313: „Z przybyszów obcych najliczniejsi nosili nazwiska niemieckie, przeważnie zresztą nie byli to rdzenni Niemcy, ale mniej czy więcej zniemczeni Ślązacy. Inaczej jednak było w Sanoku. Według obliczeń polskiego uczonego, który siłę niemczyzny na Rusi Czerwonej na ogół niewątpliwie przeceniał, Niemców w Sanoku było około 30%, według historyka niemieckiego – 50%. Oczywiście obliczenia te odnoszą się do mieszczan. Ziemia sanocka (jak to wykazali uczeni polscy) przedstawiała mozaikę narodowościową, gdzie obok Polaków i Rusinów spotykało się Niemców, Węgrów i Czechów; wszystkie te narodowości miały reprezentantów w różnych stanach”; Przemysław Dąbkowski, Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu, Lwów; Janusz Rieger, Imiennictwo ludności wiejskiej w ziemi sanockiej i przemyskiej w XV w., Wrocław 1977, s. 29–33; Kazimierz Tymieniecki, Zygmunt Wojciechowski, „Roczniki historyczne”, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, t. 12–13, 1936: „W ziemi sanockiej b. niemieckie, według tychże danych, było nie tylko Krosno, ale też Brzozów, gdy w Sanoku istniała równowaga obu narodowości”.
  19. a b c d Jerzy, książę i dziedzic królestwa Rusi, nadaje Bartkowi z Sandomierza wójtostwo w Sanoku, Zbiór Dokumentów Pergaminowych AGAD 1155–1370, nr 7226 , AGAD , Cytat: ...omnem hominem iudicandum sive sit Theuthunicus , Polonus, Ungarus et Ruthenus cuiuscunque condicionis et sexus fuerit homo sive status in districtu confinioque eidem Civitati Sanak assignato ....
  20. a b Bartoszewicz 1858 ↓, s. 197–198.
  21. a b Pietruski i Liske 1872 ↓, s. 35.
  22. a b Szachmatow 1908 ↓, s. 406.
  23. Makarski 1979 ↓, s. 8.
  24. Malec. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski.
  25. Szachmatow 1908 ↓, s. 408.
  26. Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce, t. 4–5, Polska Akademia Umiejętności, Komisja do Badań w Zakresie Literatury i Oświaty w Polsce.
  27. „W dialekcie małopolskim występują według Pola – trzy „odcienie”: sandomierski, lubelski, i czerwono-ruski (sanocki). Ów dialekt autor rozprawki uważa za najbardziej urozmaicony...”. Uniwersytet Wrocławski. Kształcenie językowe, t. 1–4, s. 67. „...na północ od Łemkowszczyzny, na południowo-zachodnim skraju gwar nadsańskich”. „Slavia Orientalis”, t. 14, 1965. s. 247.
  28. „W dialekcie sanockim spotyka się wymowę z „n” podwójnym, a więc „Góry Słonne”, jak w innych przymiotnikach, wymawianych tutaj: „szklanny”, a nawet „drzewianny”. Towarzystwo Literackie imienia Adama Mickiewicza, Instytut Badań Literackich PAN. „Pamiętnik literacki”, t. 95, nr 1–2, 2004, s. 106.
  29. „Nie mazurzy Wielkopolska, Kujawy, ziemia chełmińska i dobrzyńska, całe Pomorze, Warmia oraz wschodnie skrawki polskiego terytorium językowego: Suwalskie, Podlasie, wsie nad górnym Wieprzem aż po Bug, wsie między Wisłokiem i Sanem. Nie mazurzy też południowy Śląsk, poczynając od linii Strzelce Wielkie – Chrapkowice”. Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, 1981, s. 146.
  30. Władysław Sarna, Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym, Przemyśl 1898, s. 26.
  31. Maciej Stryjkowski, Kronika polska, litewska etc. (1582) Zbiór dziejopisów polskich, t. II, Warszawa 1766, s. 399.
  32. „Po dziś dzień ludność między Rabą a lewym brzegiem Sanu nosi nazwę Mazurów, a w aktach nadawczych od XIII wieku począwszy, często napotykamy „Mazowszan”, „Mazowitów”, „Mazurów” jako osadników”. Kazimierz Rakowski, Wewnętrzne dzieje Polski, 1908. „Lud między Rabą a Sanem zowie się Mazurami, jako potomkowie osadników z Mazowsza”. Lud polski, 1926, s. 17.
  33. Zygmunt Kaczkowski, Murdelio, 1853, s. 80.
  34. Lucjan Hipolit Siemieński, Kilka rysów z literatury i społeczeństwa od roku 1848–1858, 1859, s. 180.
  35. Wacław Aleksander Maciejowski, Historya prawodawstw słowiańskich, 1859, t. 3, s. 356.
  36. Wincenty Pol, Rzut oka na północne stoki Karpat, Kraków 1851, s. 127.
  37. Jest to pieśń prawdziwie góralska bo tylko w górach fiołki kwitną podczas sobótek. Pieśń 233. Oskar Kolberg, Sanockie-krośnieńskie, s. 282.
  38. „Gdzie przy opończach noszą kapuzy, w części ruskiej czapiwy, czyli czuhanie” w: Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 70.
  39. Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 70.
  40. Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 71.
  41. Oskar Kolberg. Sanockie-krośnieńskie. s. 100.
  42. Tomasz Tokarczyk, Srebrny denar z II wieku, bursztynowe i szklane paciorki. Archeolodzy badają teren przed budową obwodnicy. (esanok.pl), 10 listopada 2017.
  43. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 126–127, 142.
  44. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 127–132, 134.
  45. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 132–133, 135–136.
  46. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 123.
  47. Fastnacht 1962 ↓, s. 15.
  48. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 132.
  49. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 129.
  50. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 136–138.
  51. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 138–140.
  52. Janeczek 2019 ↓, s. 74–75.
  53. a b Janeczek 2019 ↓, s. 74.
  54. Janeczek 2006 ↓, s. 430.
  55. a b Bartoszewicz 1858 ↓, s. 199.
  56. Ateneum wileńskie, 1923. t. 1, nr 3-8. s. 63.
  57. Istorija Ukrajiny-Rusy, t. V, Lwów 1905, s. 225–228. (ukr.).
  58. a b Janeczek 2019 ↓, s. 75.
  59. Ginalski i Kotowicz 2019 ↓, s. 141.
  60. M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  61. Zob. Hipolit Stupnicki, Galicja pod względem topograficzno-geograficzno-historycznym, nakładem autora, Lwów 1849, s. 55.
  62. a b c d e Historia Sanoka « Oficjalna strona Miasta Sanoka (pol.).
  63. Ilość Żydów w miastach galicyjskich. „Jedność. Organ Żydów Polskich”, s. 5, nr 5 z 31 stycznia 1908. 
  64. Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 18.
  65. Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 255.
  66. Studium Turyzmu Uniwersytetu Jagiellońskiego: 1936–1939, UJ, 1992, s. 16: „Po Święcie Gór w Zakopanem w 1935, na następnym Święcie Gór w 1936, w Sanoku powstał Związek Ziem Górskich (12 listopada 1936)”.
  67. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2709-3, s.
  68. ВОВ-60 – Сводки. victory.mil.ru. .
  69. Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga, Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Wybrane miejsca bitew, walk i akcji bojowych, Warszawa 1971, s. 459.
  70. Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 937, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
  71. Waldemar Paruch, Stefan Pastuszka, Romuald Turkowski. Dzieje i przyszłość polskiego ruchu ludowego, 2002. t. 2, s. 82.
  72. Józefa Huchlowa, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, 2000, t. 6, część 2, s. 826.
  73. Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 273.
  74. Utworzenie powiatu bieszczadzkiego. „Nowiny”, s. 1, nr 279 z 8 października 1972. 
  75. Uchwała Nr XXXVII/293/20 Rady Miasta Sanoka z dnia 17 grudnia 2020r. w sprawie wyznaczenia aglomeracji Sanok. bip.um.sanok.pl, 2020-12-28. .
  76. Uchwała Nr XXXVII/294/20 Rady Miasta Sanoka z dnia 17 grudnia 2020r. w sprawie przystąpienia do procedury zmiany granic administracyjnych Miasta Sanoka i przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami. bip.um.sanok.pl, 2020-12-28. .
  77. Marek Winiarski: Sanok będzie większy, od nowego roku przyłączy część Trepczy. rzeszow.tvp.pl, 2022-07-27. .
  78. Artykuł filmowy. „Głos Drohobycko-Borysławsko-Samborski”, s. 5, nr 43 z 22 października 1927. 
  79. Co grają dzisiaj w kinach?. „Nowa Reforma”, s. 5, nr 300 z 1 stycznia 1928. 
  80. Bibliografia województw: krośnieńskiego, przemyskiego, rzeszowskiego i tarnobrzeskiego. Za rok 1978. Rzeszów: Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Rzeszowie, 1985, s. 39.
  81. Witold Szymczyk. Powrót lejtnantów. „Nowiny”, s. 7, nr 37 z 17–18 lutego 1978. 
  82. „Zaczęło się od Soliny”, w: GW Gazeta w Rzeszowie, 1997-06-07, sobota, wywiad z Kazimierzem Orłosiem Janusz Gołda.
  83. Droga, odc. 2. „Numer próbny”, czas 12:35–12:53.
  84. „Problemy rozwojowe dotyczą m.in. spadku liczby ludności, zwłaszcza osób młodych i lepiej wykształconych. Towarzyszą temu narastające problemy społeczne, atrofia, rozpad więzi społecznych, a także patologie. Zachwianie równowagi na rynku pracy powoduje nadmierne dojazdy do pracy, które są dodatkowo utrudnione z uwagi na peryferyjność tych miejscowości.” w: Czarne prognozy. PAN: 122 miastom w Polsce grozi zapaść, prof. Przemysław Śleszyński z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, PAP 2017-08-09.
  85. Galizisches Provinzial-Handbuch für das Jahr 1868. Lwów: 1868, s. 67.
  86. a b c Edward Szturm de Sztrem: Mały Rocznik Statystyczny 1939. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1939, s. 36.
  87. Kalendarz Asekuracyjno-Ekonomiczny na rok 1913 (rocznik XXII). Lwów: 1913, s. 236. Z geografii Galicji. Sanok. „Słowo Polskie”, s. 3–4, nr 435 z 17 września 1914. 
  88. Księga Adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, 1930. Warszawa: Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej, 1930, s. 783.
  89. Rocznik Polityczny i Gospodarczy. Warszawa: Polska Agencja Telegraficzna, 1939, s. 393.
  90. Z tego 2813 miejscowych i 292 obcych.
  91. http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-xii-2014-r-,6,17.html Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2014 r. (strona 90).
  92. Sanok w liczbach , Polska w liczbach , liczba ludności na podstawie danych GUS.
  93. Władysław Stachowicz. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950–1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 291, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  94. Miasto Sanok. Wyniki ponownego głosowania i wyborów Burmistrza. wybory2018.pkw.gov.pl. .
  95. Zaprzysiężenie burmistrza i ślubowanie radnych. Za nami I Sesja VIII kadencji. sanok.pl, 2018-11-20. .
  96. Rada miasta Sanoka. Wyniki wyborów. wybory2018.pkw.gov.pl. .
  97. a b Synagoga Wielka w Sanoku (ul. Zamkowa 3) , sztetl.org.pl .
  98. Sanok. Szlak chasydzki , fodz.pl .
  99. Synagoga Jad Charuzim w Sanoku (ul. Franciszkańska 5) , sztetl.org.pl .
  100. Dom modlitwy w Sanoku (ul. Cerkiewna 6) , sztetl.org.pl .
  101. Akta miasta Sanoka. Wykaz ulic i mieszkań w mieście Sanoku 1931 r. (zespół 135, sygn. 503), AP Rzeszów – O/Sanok, s. 103.
  102. Synagoga w Sanoku (ul. Rymanowska 17) , sztetl.org.pl .
  103. Synagoga na Posadzie Olchowskiej w Sanoku , sztetl.org.pl .
  104. Sanok , cerkiew.nazwa.pl .
  105. Diecezja krakowsko-częstochowska , polskokatolicki.pl .
  106. a b Dekanaty Archidiecezji Przemyskiej , przemyska.pl .
  107. Zbory , adwent.pl .
  108. Adresy kościołów , kosciolbozy.pl .
  109. Kontakt , ewzsanok.pl .
  110. a b c Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org .
  111. Oficjalna strona: http://www.mosir-sanok.pl/.
  112. Sanocki Orlik już otwarty!. sanok24.pl. . .
  113. Kolejne boisko „Orlik” oddane. esanok.pl. .
  114. 100 orlik w województwie podkarpackim (ZDJĘCIA) | Portal Esanok.pl | Telewizja Sanok – Aktualności – Ogłoszenia – Firmy , esanok.pl .
  115. SANOK: Uwaga podróżni! Dworzec na Lipińskiego będzie zamknięty. W lipcu rusza remont.
  116. Koniec budowy dworca autobusowego w Sanoku – esanok.pl.
  117. Eurocopter – nowy śmigłowiec dla Lotniczego Pogotowia Ratunkowego w Sanoku. nowiny24.pl. .
  118. Miasta Partnerskie Sanoka. sanok.pl. . (pol.).
  119. Nowy partner Sanoka. sanok.pl. . (pol.).
  120. Piotr Paszkiewicz: Truskawiec nowym miastem partnerskim. tygodniksanocki.pl, 2023-09-02. .
  121. Przyjaźni Środowisku. prezydent.pl, 11 lipca 2006. .

Bibliografia

Linki zewnętrzne