4 Pułk Artylerii Ciężkiej (1920)

Ten artykuł dotyczy 4 pułku artylerii ciężkiej WP w 1920. Zobacz też: 4 Pułk Artylerii Ciężkiej – stronę ujednoznaczniającą.

4 pułk artylerii ciężkiej (4 pac) – oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej w okresie wojny polsko-bolszewickiej.

Wiosną 1919 przystąpiono do formowania brygad artylerii dla dywizji piechoty. Brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej i pułku artylerii ciężkiej (dywizjon trzybateryjny). Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej przeznaczony był do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa^[1].

Dekretem Naczelnego Wodza Wojska Polskiego z 1 września 1919 wyznaczeni zostali dowódcy wszystkich istniejących wówczas ośmiu pułków artylerii ciężkiej. Dowódcą 4 pułku artylerii ciężkiej został ppłk Władysław Kierdej-Zamojski^[2]. Latem 1920 jego bateria zapasowa stacjonowała w Kaliszu^[a].

Opracowany w październiku plan rozbudowy artylerii do końca 1919 przewidywał, że z dniem 31 grudnia zakończona zostanie organizacja baterii i dowództw formowanych w kraju przez baterie zapasowe pułków artylerii. W okresie od października do końca grudnia 1919 bateria zapasowa 4 pułku artylerii ciężkiej miała wystawić baterie 4, 5, 6 oraz dowództwo II dywizjonu^[4].

W celu zapewnienia wsparcia artylerii ogólnego działania, na mocy rozkazu z 31 marca 1920 z oddziałów artylerii Frontu Wołyńskiego sformowana została Grupa Rezerwowa Ciężkiej Artylerii NDWP. W jej skład wszedł między innymi sztab II dywizjonu 4 pac oraz 4., 5. i 3 bateria artylerii^[5].

5 grudnia 1918 w Przemyślu rozpoczęto formowanie 1 Przemyskiego pułku artylerii ciężkiej. Jednak już 18 grudnia przemianowano pułk na 2 pułk artylerii ciężkiej^[6]. 21 stycznia 1919 powstała 1 bateria por. Karola Błaszkowicza. Na uzbrojeniu posiadała dwie austriackie haubice 15 cm wz. 1914. Po osiągnięciu gotowości bojowej, 5 marca wyruszyła na front ukraiński^[7][6]. Pod koniec lutego zorganizowana została 2 bateria por. Tadeusza Bodnara uzbrojona w dwie niemieckie armaty 105 mm wz. 17i 3 bateria por. Adama Świtalskiego z dwoma austriackimi armatami 104 mm wz. 1915 L/35. Obie baterie wyruszyły 15 kwietnia na front przeciwukraiński. 15 maja, zorganizowane już dowództwo dywizjonu pod kierunkiem kpt. Leopolda Cehaka, dołączyło do baterii^[8][9].

Walki na froncie ukraińskim

5 marca 1 bateria przegrupowała się transportem kolejowym do Rodatycz. Współdziałając z piechotą, wzięła udział w walkach pod Bratkowicami. Jednak wobec przerwanie linii kolejowej Przemyśl – Lwów, została wycofana do Sadowej Wiszni. Tam broniła miejscowości od strony Kulmatycz i Boriatyna. W kwietniu 1919, w czasie operacji gen. Iwaszkiewicz mającej na celu odblokowanie Lwowa, walczyły już wszystkie baterie dywizjonu^[10]. Dywizjon wziął też udział w ofensywie majowej w Małopolsce Wschodniej. Dowódcy dywizjonu podporządkowano też kilka baterii 12 pułku artylerii polowej. Dywizjon wspierał działania 4 Dywizji Piechoty, która z Mościsk nacierała na Sambor i Drohobycz^[11]. W czerwcu dywizjon przemianowany został na I/4 pułku artylerii ciężkiej^[12][9]. W okresie przeciwuderzenia wojsk ukraińskich znad Zbrucza, dywizjon stosował ogień zaporowy w rejonie Niżkowa i Antonówki^[13]. W działaniach odwrotowych walczył na odcinku Jezupol – Mariampol, a następnie odszedł pod Chodorów. Pod koniec czerwca ruszyła kolejna polska ofensywa na Zbrucz. Po sforsowaniu Świrża dywizjon ruszył w kierunku na Bukaczowce do Wygody^[14]. Dalej forsował Gniłą Lipę i Strypę. Od 6 do 15 lipca baterie walczyły pod Trybuchowcami. Ostatecznie wojska ukraińskie zostały rozbite i wycofały się za Zbrucz^[11][15].

Walki na froncie przeciwbolszewickim

31 lipca 1919 dywizjon w składzie 4 Dywizji Piechoty wyruszył znad Zbrucza do Brodów. W ofensywie na Równe wzięła udział 3 bateria. Pod koniec sierpnia dywizjon został rozmieszczony w Ostrogu, a 3 bateria na Polesiu ubezpieczała pozycje polskie wzdłuż Uborci^[16]. W czasie wyprawy kijowskiej dywizjon stał w odwodzie Naczelnego Wodza. Naczelnego Wodza. Jednak w związku z I ofensywą Tuchaczewskiego na Białorusi, 1 i 3 bateria przerzucone zostały do Smolewicz^[17][16]. Tu baterie wzięły udział w walkach w rejonie Zamostocze–Wołoduta. W czerwcu nastąpił okres walk pozycyjnych z nieprzyjacielem. Baterie likwidowały włamania w rejonie Żamówki. 4 lipca ruszyła II ofensywa wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego. Dywizjon cofał się w kierunku na Baranowicze – Słonim. Nad Zelwą 3 bateria wpadła w zasadzkę, ale dzięki uporczywej obronie uchroniła się przed wzięciem do niewoli. Pod Kamieńcem Litewskim ta sama bateria wspierała VIII Brygadę Piechoty^[18]. Potem wycofywała się nadal, przeszła Wisłę pod Góra Kalwaria i została skierowana do Kalisza na przezbrojenie^[19]. W bitwie warszawskiej wzięła udział tylko 2 bateria. Walczyła dniach od 13 do 15 sierpnia pod Okuniewem wspierała piechotę 8 DP, a po rozpoczęciu kontrofensywy zwalczała artylerię sowiecką w Chobotach i Michałowie^[20]. W pościgu za nieprzyjacielem I dywizjon (bez 3 baterii) przydzielony został do 6 Armii. Przerzucony transportami kolejowymi do Małopolski Wschodniej, wspólnie z VIII Brygadą Piechoty brał udział w forsowaniu Świrża i natarciu na Rohatyn. 14 września odpierał ataki na Firlejów, a następnego dnia, uczestnicząc w zdobyciu Kolesa, zakończyły szlak bojowy^[21][22].

W styczniu 1921 dywizjon przeszedł w okolice Ostrołęki, gdzie zostaje przemianowany na 4 dywizjon artylerii ciężkiej. W połowie maja dywizjon przetransportowany został do Kalisza, a w październiku stał się I dywizjonem 8 pułku artylerii ciężkiej z siedzibą w Toruniu. W niespełna dwa miesiące później został przemianowany na II dywizjon 8 pułku artylerii ciężkiej z siedzibą w Grudziądzu. Wiosną 1922 ostatecznie wszedł w skład „pokojowego” 9 pułku artylerii ciężkiej, jako jego III dywizjon ze zmianą numeracji baterii. 1 bateria stała się 7., 2 bateria–8., a 9 bateria–9. Do Siedlec dywizjon przybył 15 kwietnia 1922^[23][12].

 Osobny artykuł: „pokojowy” 9 pułk artylerii ciężkiej.

Początek II dywizjonu 4 pułku artylerii polowej dał sformowany we Włocławku 10 kwietnia ćwiczebny dywizjon artylerii polowej. Dowódcą dywizjonu został mjr Jerzy Kosacki^[24]. W lipcu dywizjon został przeniesiony do Pabianic i 21 lipca przemianowany na II/4 pac. W grudniu ukończono organizację dywizjonu, a jego baterie otrzymały: 4 bateria – armaty kal. 105 mm, a 5. i 6 – haubice kal. 155 mm. Na początku stycznia 1920 dywizjon odjechał na Front Wołyński, ale dopiero 19 marca w rejonie Olewska 8 bateria oddała pierwsze strzały do nieprzyjaciela^[25].

Od 13 maja dywizjon działał w rejonie Browar, a 25 czerwca został załadowany w Olewsku do eszelonów i przewieziony na Front Północno-Wschodni, z przydziałem do 4 Dywizji Piechoty. Podczas odwrotu stoczył zaciętą walkę pod Stołowiczami. W okresie bitwy warszawskiej 12 sierpnia dywizjon zajął stanowiska w rejonie Góry Kalwarii i bronił przepraw na Wiśle. Do końca sierpnia stał Gałachach^[26]. 1 września został załadowany na eszelony i skierowany w rejon Przemyślan. Tu uczestniczył w walkach z bolszewikami wycofującymi się znad Gniłej Lipy. Następnie baterie brały udział w pościgu. Działania zakończył w Złoczowie. Stąd przewieziony został do Grodna i tu zastało go zawieszenie broni^[26].

Po zakończeniu działań wojennych dywizjon przechodził kolejne zmiany organizacyjne. W listopadzie wszedł w skład 20 pułku artylerii ciężkiej, a od 27 maja 1921 stał się samodzielnym 29 dywizjonem artylerii ciężkiej. 27 listopada wszedł w struktury „pokojowego” 3 pułku artylerii ciężkiej jako jego III dywizjon^[27].

 Osobny artykuł: „pokojowy” 3 pułk artylerii ciężkiej.

• Artemi Andzaurow: Zarys historii wojennej 9-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Andrzej Szczepański: 9 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 67. ISBN 83-87103-57-8.
• Marek Tarczyński (red.): Bitwa o Ukrainę 1920. Dokumenty operacyjne. T. 1. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2016. ISBN 978-83-7399-669-4.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.